Hoe crisis het kanselierschap van Angela Merkel definieerde op nationaal en Europees niveau.

Toen Angela Merkel de Duitse Bondskanselier werd op 22 november in 2005 was ze de eerste vrouw, de eerste Oost-Duitser en de jongste persoon (ze was toen 51 jaar) om het ambt te bekleden. Ze was daarnaast het eerste – en waarschijnlijk ook het laatste – staatshoofd dat publiekelijk haar ogen weg draaide voor Vladimir Poetin, en hier ook nog mee weg kwam, zoals we zagen tijdens de G20 conferentie van 2017. Na zestien jaar kanselierschap laat Merkel nu het politieke leven achter zich, iets wat men zich bijna niet kan voorstellen.

Een gehele generatie Duitsers is opgegroeid met ‘Mutti Merkel’ als hun staatshoofd. Tijdens haar regeringsperiode zag zij drie Amerikaanse presidenten, vijf Britse premiers en vier Franse presidenten komen en gaan. Op een sympathieke manier werd Merkel ook wel de ‘Krisenkanzlerin’, of wel de crisiskanselier genoemd. Ze heeft Duitsland door de financiële crisis van 2008 geloodst, evenals de vluchtelingencrisis en de sterkste opkomst van extreemrechts sinds de Tweede Wereldoorlog. Merkel staat symbool voor politieke stabiliteit en macht.

De Duitsers zijn niet de enige die Mutti Merkel zullen missen. De Europese Raad van Buitenlandse Betrekkingen voerde een poll uit in twaalf EU lidstaten waarin zij deelnemers vroegen of ze eerder op Merkel of op de Franse president Emmanuel Macron zouden stemmen in fictieve verkiezingen voor de EU president (die nu natuurlijk niet bestaat). In totaal zou 42% van de stemmers op Merkel stemmen, terwijl 14% procent niet op haar zou stemmen. De rest van de participanten hadden aangegeven dat ze of niet zouden stemmen tijdens deze verkiezingen (25%) of dat ze niet konden kiezen tussen de kandidaten (19%). Dit laat zien dat Merkel een gat achter zich laat als het gaat om Europees leiderschap.

De financiële crisis van 2008

Toen de wereldwijde financiële crisis in 2008 begon, werd dit gezien als Merkels eerste grote uitdaging. Ze zorgde voor een succesvolle reddingsmissie van de Duitse economie, de vestiging van Merkel als een dominante leider binnen de EU, maar de verschillen tussen Noord- en Zuid-Europa namen ook toe.

Merkel bleef namelijk bij haar stelling dat strenge bezuinigingsmaatregelen de enige manier waren om uit de Eurozone crisis te komen. Dit werkte goed voor de Duitse economie, die sterker dan ooit leek te zijn. De publieke uitgaven kwamen in 2014 op de ‘Schwarze Null’ (de zwarte nul), wat inhoudt dat het publieke inkomen hoger is dan de uitgaven. Het was de eerste keer in 45 jaar dat dit gebeurde.

Op Europees niveau hadden landen meer moeite om zich aan de strenge fiscale maatregelen te houden die de EU gesteld had. Dit was in het zuiden zichtbaar bij landen als Spanje, Portugal en Italië, maar ook in het Noord-Europese Ierland. Voornamelijk Griekenland had het zwaar, zij kwamen in een onvoorziene sociale crisis. De jongerenwerkloosheid liep op tot boven de 50%, wel 400.000 Grieken verlieten hun land en er was een grote daling van het BBP. Merkel staat voor veel Grieken niet voor stabiliteit en welvaart, maar voor armoede, recessie en hopeloosheid. Bijna elk staatsbezoek van de Duitse kanselier heeft geleid tot grote protesten en publieke woede in Griekenland. Dit was ook zichtbaar bij het meest recente staatsbezoek in 2019.

De vluchtelingencrisis

De vluchtelingencrisis van 2015 markeert een volgende fundamentele mijlpaal in Merkels kanselierschap. De beslissing om de Duitse grenzen te openen was verrassend liberaal en vooral gedreven door het vooruitzicht van een humanitaire crisis door de gesloten grens tussen Hongarije en Oostenrijk. Tegen het einde van 2015 had Duitsland 800.000 asielzoekers binnengelaten, dit was vier keer zoveel als in 2014. In de nu beroemde speech ‘Wir schaffen das’ laat Merkel de kracht en weerbaarheid van Duitsland zien die de Duitsers zo kenmerkten in eerdere crisissituaties.

Op het Duitse nationale niveau heeft haar beslissing het politieke spectrum uit balans gebracht. Merkel heeft tegen de consensus binnen haar eigen partij gehandeld – de  conservatieve Christen Democratische Unie (CDU) – waardoor haar populariteitscijfers daalden. Tegelijkertijd heeft de extreemrechtse Alternatieve Partij voor Duitsland (AfD) zichzelf als de enige optie gepositioneerd voor de conservatieve stemmer. Ze gebruiken het momentum van xenofobie om de derde grootste partij te worden tijdens de verkiezingen van 2017. Het aantal aanvallen op asielzoekers en asielzoekerscentra heeft zich verdrievoudigd in 2015 vergeleken met het jaar daarvoor.

Ook tijdens deze crisis heeft Merkel de toon gezet op het Europese niveau. Ze pleitte voor vluchtelingenquota’s en deed een beroep op de Europese solidariteit om de vluchtelingen die gestrand waren in Zuid-Europa (vooral in Italië, Spanje en Griekenland) eerlijker te verspreiden onder de lidstaten. Dit voorstel kreeg veel weerstand van de Centraal Europese landen. Zowel Hongarije als Polen weigerden dan ook om vluchtelingen op te nemen terwijl Tsjechië slechts twaalf migranten opnam voordat de grenzen compleet gesloten werden.

Hoewel het populisme sinds de jaren negentig gestaag groeide, stimuleerde de vluchtelingencrisis een sterke toename van populistische partijen in heel Europa. De antidemocratische Fidesz-partij van Victor Orbán behaalde in 2014 een gekwalificeerde meerderheid in Hongarije, Marine Le Pen leidde de rechtse partij Front National naar hernieuwde populariteit door 33% te behalen bij de Franse verkiezingen van 2017 en populist Geert Wilders kreeg brede steun in heel Nederland voor zijn uitgesproken islamofobie (ondanks dat hij terechtstond wegens haatzaaiing). Merkels critici beweren dat haar reactieve regeringsstijl en gebrek aan een Europese visie haar ervan weerhielden de algehele democratische terugval in heel Europa af te wenden en dat ze meer had kunnen doen.

De nasleep

Natuurlijk heeft Merkel, naast de vluchtelingencrisis en de financiële crisis, tijdens haar ambtsperiode met veel meer uitdagingen te maken gehad – waarvan vele een integrale rol hebben gespeeld bij het bepalen van de richting van EU-politiek. Merkel drong bijvoorbeeld aan op de ratificatie van het Verdrag van Lissabon in 2009, wat leidde tot de langverwachte interinstitutionele hervorming van de EU. Ook verdedigde ze krachtig het EU-standpunt ten aanzien van de Brexit: ze confronteerde het VK met een no-deal-overeenkomst als dat noodzakelijk zou zijn. Tijdens de recente COVID-19 pandemie heeft Merkel gezorgd voor een betere coördinatie van reisbeperkingen en vaccin distributie tussen EU-lidstaten.

Merkel heeft zeker een gemengde reputatie. Haar rol in de financiële crisis werd in de eerste plaats gedreven door nationale belangen. Het heeft Griekenland in de euro gehouden en het heeft de eurozone gestabiliseerd, maar de prijs die Griekse burgers betaalden was onevenredig hoog. Het besluit om de Europese grenzen open te stellen voor vluchtelingen wordt door velen beschouwd als een moedige, humanistische en zeer democratische benadering van het buitenlands beleid. Maar haar onvermogen om rekening te houden met de waardeverschillen tussen Oost- en West-Europa heeft Zuid-Europese landen als Italië, Spanje en, wederom, Griekenland veel harder getroffen dan Duitsland. Terwijl sommigen bewondering hebben voor haar vermogen om op ooghoogte te blijven met autoritaire leiders als Poetin, Orbán of Erdoğan, vergelijken anderen haar pragmatisme met politieke volgzaamheid.

Toch is de publieke opinie, bijna tien jaar nadat de wereldwijde recessie de eurozone trof, grotendeels verschoven in het voordeel van Merkels benadering van crisisoplossing. In de ECFR-enquête vertrouwden de respondenten Duitsland het meest met de verdediging van economische belangen (36%), op de voet gevolgd door de bescherming van democratie en mensenrechten.

Ondanks dat de Duitse bevolking positief kijkt naar de erfenis van Merkel heeft het haar partij geen verkiezingsoverwinning opgeleverd. De coalitie van CDU & CSU heeft namelijk een historisch slecht resultaat behaald, zelfs het slechtste uit de geschiedenis van de partij. Ze kregen 24,1 procent van de stemmen en het centrumlinkse SPD 25.7 procent. Leider van de SPD Olaf Scholz is nu aan zet om een coalitie te vormen en hiermee staat het CDU voorlopig buitenspel. Zijn dit dan toch de eerste krassen in de erfenis van Merkel?

Cara rondt momenteel haar Bachelor in European Studies af aan de Universiteit van Amsterdam. Ze heeft een passie voor ethische journalistiek waarbinnen ze zich focust op EU betrekkingen, gender gelijkheid en mensenrechten.

Beeld: Shutterstock