Internationale Betrekkingen

De Europese Unie en de BRICS

De Europese Unie en de BRICS - Shaping Europe

De Europese relatie met een organisatie in opkomst.

Op 1 januari 2024 breidde de BRICS, een informele internationale organisatie, zich uit met de komst van vijf nieuwe leden. Dit zegt je waarschijnlijk nog niet zoveel, maar deze gebeurtenis kan weleens grote invloed hebben op de geopolitieke situatie in de wereld, dus laat me dit toch maar even verder uitleggen. BRICS is een acroniem en staat voor Brazilië, Rusland, India, China en Zuid-Afrika. De leden van de BRICS ontmoeten elkaar sinds 2009 jaarlijks tijdens een top waar de regeringsleiders van de landen bijeenkomen. 

Tijdens de BRICS-top die in 2023 in Johannesburg, Zuid-Afrika, werd gehouden, is besloten dat Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten (VAE) zich vanaf 2024 lid van de BRICS mogen noemen. Door de uitbreiding vertegenwoordigt de BRICS nu ongeveer 3,6 miljard mensen wereldwijd. Dat is bijna de helft van de hele wereldbevolking. De BRICS heeft in de afgelopen jaren veel populariteit verworven. Ruim twintig landen, waaronder Algerije, Bolivia, Indonesië en Kazachstan hebben laten weten ook interesse te hebben in lidmaatschap.

Ondanks dat de BRICS door de jaren heen steeds meer populariteit heeft verworven, krijgt de organisatie nog altijd nauwelijks aandacht van de Europese Unie (EU). Samenwerking tussen de BRICS-landen is nooit gezien als iets wat men in Europa serieus moet nemen door de grote verschillen tussen de leden met betrekking tot hun ligging, cultuur, economie en politieke situatie. Het feit dat steeds meer landen lid willen worden van de BRICS laat echter zien dat er in het ‘mondiale zuiden’, een term waarmee verwezen wordt naar niet-Westerse landen, gezocht wordt naar alternatieven voor bestaande internationale organisaties zoals de Verenigde Naties (VN). 

Een korte geschiedenis van de BRICS

BRICS – of in eerste instantie eigenlijk BRIC, omdat Zuid-Afrika toen nog geen lid was – werd in 2001 bedacht door Jim O’Neill, een Amerikaanse economische analist werkzaam voor Goldman Sachs. Hij zag dat Brazilië, Rusland, India en China een vergelijkbare economische ontwikkeling doormaakten. O’Neill voorspelde dat deze en andere ontwikkelingslanden een sterke economische groei zouden doormaken en een steeds grotere rol op het wereldtoneel zouden gaan spelen. Hoewel de BRICS begon als een simpele afkorting om te gebruiken voor economische analyses, is er in korte tijd veel veranderd. Al in 2006 vond er een informele ontmoeting plaats met de ministers van buitenlandse zaken van de BRIC-landen tijdens de 61ste Algemene Vergadering van de VN. Dit leidde uiteindelijk tot de eerste officiële BRIC-top die op 16 juni 2009 gehouden werd in het Russische Jekaterinburg. De top werd bijgewoond door de Braziliaanse president Luiz Inacio Lula da Silva, president Dimitri Medvedev van Rusland, India’s premier Manmohan Singh en de Chinese president Hu Jintao. 

Sindsdien vindt er elk jaar een top plaats in een van de lidstaten. Hier komen allerlei onderwerpen aan bod, waaronder economische samenwerking. Dit heeft zich heeft geuit in de oprichting van de New Development Bank. Dit is een soort alternatief voor het Internationaal Monetair Fonds (IMF), waar landen geld kunnen lenen voor ontwikkelingsprojecten. Daarnaast vindt er samenwerking plaats op gebied van politiek en veiligheid, en krijgt ook cultuur aandacht. Zo bestaat er een BRICS Film Festival en worden er jaarlijks BRICS Games georganiseerd – een soort olympische spelen voor BRICS-landen. 

In 2010 werd Zuid-Afrika geaccepteerd als nieuw lid. BRIC-bedenker O’Neill vond dit een onbegrijpelijke keuze omdat Zuid-Afrika, in vergelijking met de andere landen, veel minder macht heeft op het wereldtoneel. Hij was van mening dat Afrikaanse landen als Kenia en Nigeria logischer waren geweest, omdat deze landen een grotere bevolking en meer economische macht hebben dan Zuid-Afrika. Dat het land desondanks werd geaccepteerd laat zien dat de BRICS-leden het idee van O’Neill dat ze samengevoegd kunnen worden hebben omarmd, maar dat ze hier wel hun eigen draai aan hebben gegeven.

De BRICS heeft twee belangrijke speerpunten. Allereerst eisen de leden dat internationale organisaties – en dan met name financiële organisaties zoals de Wereldbank en het IMF – hervormd worden. De BRICS stelt dat zeggenschap van deze instituties nu vooral ligt bij Westerse landen. Ondanks dat landen in het mondiale zuiden steeds belangrijker zijn geworden, wordt dit dus niet weerspiegeld door de opmaak van internationale organisaties. Een tweede punt is de nadruk op het respecteren van de soevereiniteit van landen. Volgens de BRICS proberen Westerse landen te veel invloed uit te oefenen op ontwikkelingslanden om ervoor te zorgen dat zij zich hervormen tot liberale democratieën naar Westers model. Het verkiezen van soevereiniteit van ontwikkelingslanden boven interventie door Westerse landen komt het best naar voren in de houding van de BRICS-leden tijdens de Arabische Lente. 

Tijdens de Libische burgeroorlog van 2011 waren alle BRICS-landen onderdeel van de VN-Veiligheidsraad en mochten zij meestemmen over voorgestelde resoluties. Alle leden stemden voor Resolutie 1970 waarmee sancties werden gelegd op Libië. De BRICS-landen onthielden zich echter van stemming voor Resolutie 1973. Deze resolutie stond “alle noodzakelijke middelen” toe om de Libische bevolking te beschermen tegen het regime van president Qadhafi, waaronder een interventie van de NAVO. De BRICS vond deze ingreep een schending van de Libische soevereiniteit en nam daarom een kritischere houding aan tijdens stemmingen over interventies in Syrië, waardoor er daar nooit een vergelijkbare interventie heeft plaatsgevonden als in Libië.

De uitbreiding

Tijdens de vijftiende BRICS-top die werd gehouden in Johannesburg, Zuid-Afrika, werden de leiders het eens over uitbreiding van de BRICS. De keuze viel uiteindelijk op Egypte, Ethiopië, Iran, Saoedi-Arabië en de VAE. In eerste instantie mocht Argentinië ook lid worden, maar de nieuwe Argentijnse president Javier Milei zag er toch vanaf om zich aan te sluiten bij de organisatie. Waarom juist voor deze landen gekozen is, blijft een van de grootste mysteries van de BRICS. Zo zijn Egypte en Ethiopië verwikkeld in gespannen onderhandelingen over de Grote Renaissancedam in het Ethiopische deel van de Blauwe Nijl die ervoor heeft gezorgd dat de Egyptische biodiversiteit onder druk is komen te staan. 

Ook de relatie tussen Saoedi-Arabië en Iran is, op zijn zachtst gezegd, gespannen. De reden dat deze twee landen zich, samen met de VAE, mochten aansluiten bij de BRICS heeft waarschijnlijk te maken met de grote olie- en gasreserves die deze landen hebben. Daarnaast is Saoedi-Arabië lid van de G20 (de twintig grootste economieën in de wereld), waardoor de BRICS mogelijk een sterkere positie heeft tijdens toekomstige G20 ontmoetingen. Andersom biedt lidmaatschap van de BRICS een kans voor de oliestaten om hun handelsrelaties te diversifiëren. Door blokvorming via de BRICS worden de landen in staat gesteld om minder afhankelijk te worden van het Westen. 

De uitbreiding zorgt voor vragen over de identiteit van de BRICS. China lijkt met de uitbreiding een organisatie te willen vormen die kan dienen als tegenhanger van de G7. De Braziliaanse president Lula heeft echter openlijk verklaard dat de BRICS geen vervanger is van de G7 of de G20, maar een manier waarop de leden samen kunnen komen. Deze verschillende opvattingen lijken onderdeel te zijn van een groter dilemma over de relatie tussen de BRICS en Westerse landen. De uitbreiding zag de opname van Amerikaanse bondgenoten zoals Saoedi-Arabië en de VAE, die zich aansloten bij landen als Brazilië en India die proberen goede relaties met Westerse landen te onderhouden. Aan de andere kant zou de toevoeging van Iran, in combinatie met Rusland en China, een teken kunnen zijn dat de BRICS opschuift in de richting van een meer expliciete antiwesterse oriëntatie.

Het ziet ernaar uit dat de uitbreiding van de BRICS nog niet voorbij is. Zo heeft Thailand een formeel lidmaatschapsverzoek ingediend, met als doel om zich aan te sluiten bij de BRICS tijdens de aankomende top die eind oktober 2024 wordt gehouden. Ook de Maleisische premier Anwar Ibrahim deelde zijn intenties om te beginnen met de lidmaatschapprocedures. Het toevoegen van Thailand en Maleisië aan de BRICS klinkt misschien als een ver-van-mijn-bed-show voor de gemiddelde Europeaan, maar ook dichterbij huis zijn er landen die zich willen aansluiten bij de BRICS. Zo kondigde de Turkse minister van buitenlandse zaken, Hakan Fidan, in juni van dit jaar aan dat Turkije graag lid wil worden van de BRICS. Mocht Turkije daadwerkelijk lid worden van de BRICS, dan kan dit gevolgen hebben voor de Europese relatie met het land en de andere BRICS-lidstaten. Turkije is immers nog steeds bezig met het proces om lid te worden van de EU en is daarnaast al jaren lid van de NAVO. 

De Europese houding tegenover de BRICS

Door de jaarlijkse top, de steeds verder uitgebreide samenwerkingsagenda en de toevoeging van nieuwe landen, lijkt de BRICS steeds meer op een serieuze internationale organisatie. De EU heeft samenwerkingsverbanden met verschillende regionale organisaties zoals Mercosur in Zuid-Amerika en ASEAN in Zuidoost-Azië. De BRICS wordt echter nog steeds genegeerd door Europese beleidsmakers. Er is slechts één resolutie van het Europees Parlement die ingaat op de BRICS, gecombineerd met een paar analyses van de European Parliamentary Research Service, de denktank van het Parlement, die op één hand te tellen zijn.

Er lijkt wat verwarring te zijn binnen de EU over wat de BRICS eigenlijk is. In de resolutie van het Parlement, die in 2012 werd ondertekend, wordt de term ‘BRICS’ gebruikt als een afkorting, maar wordt ook erkend dat de leden mogelijk kunnen samenwerken als een soort informele organisatie. Door de jaren heen is er meer erkenning gekomen voor de toenemende mate waarin de BRICS functioneert als een internationale organisatie, maar de EU ziet de BRICS niet als een partner waarmee samengewerkt kan worden. 

Een belangrijke reden die wordt gegeven voor het gebrek aan samenwerking tussen de EU en de BRICS is dat de onderlinge verschillen tussen de BRICS-leden te groot zijn. Deze verschillen zorgen er, vanuit Europees perspectief, voor dat de BRICS geen samenhangend beleid kan ontwikkelen. Dit werd in april 2024 onderstreept door de voormalig Nederlandse premier Mark Rutte die de BRICS een “heel onbeduidend, rommelig clubje” noemde dat we niet te serieus moeten nemen. Hij zei dit onder meer omdat China en India daarin zitten, twee landen die al jaren verwikkeld zijn in een grensconflict.

Als je een beetje bekend bent met de geschiedenis van Europa en de EU, lijkt het argument dat de BRICS niet succesvol kan zijn door te grote verschillen tussen de leden niet erg overtuigend. Het was tussen de lidstaten van de EU immers ook niet altijd koek en ei. Toch zou het in het geval van de BRICS-landen anders zijn, omdat zij de BRICS enkel zouden gebruiken om hun eigen nationale belangen na te streven, niet om samen te werken. Daarnaast wordt beargumenteerd dat de BRICS-landen te veel van elkaar verschillen omdat ze niet naast elkaar liggen, geen gedeelde geschiedenis hebben of culturele tradities die de landen verbinden. Als gevolg van deze verschillen blijft de consensus dat de EU niet moet samenwerken met de BRICS als geheel, maar enkel met de individuele leden.

Een veranderende relatie met ontwikkelingslanden

De aantrekkingskracht van de BRICS op ontwikkelingslanden komt vooral door de nadruk op het behouden van staatssoevereiniteit, terwijl de EU in samenwerkingsverbanden vaak aandacht besteedt aan democratie en mensenrechten. Veel ontwikkelingslanden hebben een geschiedenis die wordt gekenmerkt door een koloniale periode. Een internationale partner zoals de BRICS die de soevereiniteit van landen respecteert en geen economische of politieke hervormingen verwacht, is daarom een aantrekkelijk alternatief voor samenwerking met de EU. Ook als de EU bij het besluit blijft om niet samen te werken met de BRICS, is het mogelijk wel noodzakelijk om de Europese relatie met ontwikkelingslanden te heroverwegen en te accepteren dat deze landen veel waarde hechten aan hun autonomie.

De situatie rondom de BRICS is volop in ontwikkeling. Van 22 tot 24 oktober zal de zestiende BRICS-top plaatsvinden in het Russische Kazan, waarbij naar verwachting ook de leiders van de nieuwe leden zich zullen laten zien. Ook zullen meerdere belangrijke internationale bijeenkomsten gehouden worden in BRICS-landen. Zo organiseren Brazilië en Zuid-Afrika de G20-toppen van 2024 en 2025. Daarnaast wordt de klimaattop van de VN in 2025 ook in Brazilië gehouden. Het zal interessant zijn om goed in de gaten te houden of de BRICS-leden in staat zijn om eensgezind op te treden tijdens deze komende internationale topontmoetingen. In de komende maanden zullen we zien of BRICS een succesvolle internationale organisatie kan worden die de wereldorde beïnvloedt en welke gevolgen dit gaat hebben voor de Europese houding tegenover het samenwerkingsverbond.

Sabine Herder heeft een master Crisis and Security Management aan Universiteit Leiden en een master European Policy aan de Universiteit van Amsterdam. Hiervoor heeft ze een bachelor Liberal Arts and Sciences gedaan met een hoofdrichting in Internationale Betrekkingen.

Beeld: Shutterstock