IJsland op de Europese drempel

Over de IJslandse verkiezingen en de vraag over lidmaatschap van de Europese Unie.
Op zaterdag 30 november 2024, te midden van een heuse sneeuwstorm, ging de IJslandse bevolking naar de stembus om een nieuw parlement te kiezen. Het weer is precies de reden dat verkiezingen normaal gesproken in de warmere zomermaanden plaatsvinden in het Noord-Atlantische land. Verkiezingen waren echter hoognodig, omdat premier Bjarni Benediktsson in oktober de stekker uit zijn coalitie had getrokken. Met de winst van de pro-Europese Sociaal Democraten is ook het IJslandse EU-lidmaatschap terug op de tafel. Genoeg kwesties om te bespreken over dit land met minder dan 400.000 inwoners, dat met zijn parlement – de Althingi, die in 930 door de Vikingen werd gesticht – een van de oudste democratieën ter wereld is.
De verkiezingen van 2024
Laten we beginnen bij de recente verkiezingen. In oktober 2024 werd de Althingi ontbonden door minister-president Benediktsson. De coalitiepartijen – de Onafhankelijkheidspartij, de Progressieve Partij en de Linkse Groenen – konden het niet eens worden over de economie, immigratie en het energiebeleid. De afgelopen jaren heeft IJsland te maken gehad met torenhoge inflatiecijfers, met een piek van 10,4% in februari 2023. Hoewel de inflatie is afgenomen tot 5,1% afgelopen oktober, is dit nog steeds een stuk hoger dan het Europese gemiddelde van 2,3%. De overheidsfinanciën staan onder druk door herhaaldelijke vulkaanuitbarstingen in het zuidwesten van IJsland, die ervoor gezorgd hebben dat duizenden mensen hun huis kwijtgeraakt zijn. Ook migratie speelde een belangrijke rol in de val van de regering, omdat IJsland worstelt met de opvang van asielzoekers. De afgelopen drie jaar kwamen er jaarlijks ongeveer vierduizend migranten naar IJsland – een verviervoudiging ten opzichte van voorheen.
IJslanders staan erom bekend zeer kritisch te zijn op hun regering. Het niet kunnen oplossen van problemen wordt flink bestraft, met als gevolg dat er vrijwel altijd andere partijen met de winst vandoor gaan na verkiezingen. Katrin Jakobsdottir van de Linkse Groenen was hierin een uitzondering: zij wist in 2021 minister-president te blijven. Benediktsson werd in april 2024 premier nadat Jakobsdottir ontslag had genomen om zich kandidaat te stellen voor het presidentschap (waarin zij niet in is geslaagd). Helaas voor Benediktsson was zijn carrière als premier slechts van korte duur.
Ondanks de sneeuwstorm was het opkomstpercentage enorm hoog; 80% van de stemgerechtigden heeft hun stem uitgebracht. De kritische IJslanders lieten zich duidelijk niet tegenhouden door een beetje sneeuw en gaven de coalitiepartijen er flink van langs. Alle drie de partijen verloren zetels en de Linkse Groenen van premier Benediktsson raakten zelfs al hun acht zetels kwijt. De Sociaaldemocratische Alliantie kwam met 20,8% van de stemmen, goed voor 15 van de 63 zetels, als winnaar uit de bus. Daarmee is het zetelaantal van de Sociaal Democraten bijna verdrievoudigd ten opzichte van de vorige verkiezingen. De Onafhankelijkheidspartij, die deel uitmaakte van de regering, verloor enkel 2 zetels en is met 14 zetels de tweede partij. De Liberale Hervormingspartij won ook flink en heeft nu 11 zetels. Ook drie andere kleine partijen wonnen zetels. De verwachting is dat Kristrún Mjöll Frostadóttir, de leider van de Sociaal Democraten, op zoek zal gaan naar coalitiepartners.
De relatie tussen IJsland en de EU
De Sociaaldemocratische Alliantie staat bekend als een pro-Europese partij. Hierdoor komt de vraag over de mogelijkheid dat IJsland lid wordt van de EU ook weer op tafel, maar hoe is de huidige relatie tussen de EU en IJsland eigenlijk? Hoewel IJsland geen onderdeel uitmaakt van de EU, heeft het land wel nauwe banden met de Unie door het akkoord over de Europese Economische Ruimte (EER) dat in 1994 van kracht werd. De EER bestaat uit de 27 EU-lidstaten plus IJsland, Noorwegen en Liechtenstein. Deze drie individuele landen vormen samen met Zwitserland de Europese Vrijhandelsassociatie (EVA). Het EER-akkoord verenigt de EU-lidstaten en de drie EVA EER-staten (IJsland, Noorwegen en Liechtenstein) in één interne markt met dezelfde basisregels, waardoor vrij verkeer van goederen, diensten en personen mogelijk is. Voor de gemiddelde Europeaan betekent dit dat je daarom geen paspoort nodig hebt om naar IJsland te reizen en geen invoerrechten hoeft te betalen over spullen die je koopt in IJslandse webshops. Daarnaast is IJsland sinds 25 maart 2001 lid van de Schengenzone, waardoor er geen grenscontroles worden uitgevoerd voor mensen uit EU-landen.
Even leek het er op dat IJsland lid zou worden van de EU. In 2009 vroeg het land EU-lidmaatschap aan, nadat de wereldwijde financiële crisis er bijna voor had gezorgd dat IJsland failliet ging. De toen sociaaldemocratische regering was destijds van mening dat aansluiting bij de EU zou zorgen voor meer financiële stabiliteit. Daarnaast werd de euro gezien als een beter betaalmiddel dan de kleine en instabiele IJslandse kroon. De Europese Commissie bracht in februari 2010 een gunstig advies uit. Vervolgens besloot de Europese Raad in juni 2010 dat de toetredingsonderhandelingen zouden worden geopend.
Hoewel het toetredingsproces van de EU erom bekend staat zeer lang te zijn, is dat niet de reden waarom IJsland geen lid is van de EU. Sterker nog, de toetredingsonderhandelingen gingen vrij vlot en voortvarend. Het land, dat toen werd bestuurd door de Onafhankelijkheidspartij en de Progressieve Partij, besloot in 2013 zelf om de onderhandelingen stop te zetten. Dit was in lijn met de publieke opinie van dat moment. Uit een enquête van Capacent Gallup, een Scandinavisch consultancy bureau, bleek dat slechts 26,3% van de IJslandse bevolking voorstander was van EU-lidmaatschap, tegenover 56,3% die tegen was. De veranderende opinie kan deels verklaard worden door het feit dat de EU zelf ook flink werd getroffen door de financiële crisis en dus niet de stabiliteit uitstraalde die de aanleiding vormde voor het aanvragen van lidmaatschap. Daarnaast vreesden IJslanders dat EU-lidmaatschap zou zorgen voor toenemende restricties op de IJslandse visserij. In maart 2015 stelde de IJslandse regering: “IJsland moet niet worden beschouwd als een kandidaat-lidstaat van de EU”.
Hoe dichtbij is lidmaatschap?
De mogelijkheid dat IJsland lid zou worden van de EU leek na 2015 dus van de baan. De afgelopen jaren is er echter een verandering zichtbaar in de publieke opinie over toetreding tot de EU. Een belangrijke reden hiervoor is de Russische invasie in Oekraïne die heeft laten zien dat onze veiligheid in Europa niet vanzelfsprekend is. Voor een land als IJsland, dat zelf geen leger heeft, is het van cruciaal belang om bondgenoten te hebben met militaire capaciteiten. Een enquête wees na het begin van de oorlog in 2022 uit dat een kleine meerderheid van 59% van de IJslanders inmiddels voorstander was van toetreding tot de EU.
De discussie over EU-lidmaatschap is verder aangewakkerd door de afgelopen verkiezingen. De winnende Sociaaldemocratische Alliantie en de sterk gegroeide Liberale Hervormingspartij zijn beiden voorstanders van aansluiting bij de EU. Als de pro-Europese partijen er in slagen om een coalitie te vormen, is de kans groot dat er een referendum over de EU zal worden gehouden onder de IJslandse bevolking. De vraag is of de hernieuwde interesse in EU-lidmaatschap, net als in 2009, vooral een economisch motief heeft en weer uitdooft op het moment dat de IJslandse economie weer opkrabbelt, of dat de aantrekkingskracht van de EU nu verder reikt. De geopolitieke spanningen en conflicten in de wereld hebben het belang van samenwerking op het gebied van veiligheid verder benadrukt. De vraag is of dit IJslanders over de streep zal trekken richting de EU of dat ze de voorkeur blijven geven aan het behouden van een gepaste afstand.
Sabine Herder heeft een master Crisis and Security Management aan Universiteit Leiden en een master European Policy aan de Universiteit van Amsterdam. Hiervoor heeft ze een bachelor Liberal Arts and Sciences gedaan met een hoofdrichting in Internationale Betrekkingen.
Beeld: Shutterstock