Een interview met de auteur van Waarom we Europeaan zijn over de toekomst van de Europese Unie.

Een interview met de auteur van Waarom we Europeaan zijn over de toekomst van de Europese Unie

Hartje zomer spreek ik af met schrijver en publicist Thomas Huttinga in het befaamde Café Luxembourg in Amsterdam. Een statig café in art-deco stijl dat je laat mijmeren over het oude Europa en de traditionele Weense koffiehuizen waar in de vorige eeuw de Europese intellectuele traditie startte. Ik ga met hem in gesprek over zijn boek Waarom we Europeaan zijn, verschenen in de serie ‘Vitale ideeën voor de wereld van morgen’ en uitgegeven bij Uitgeverij Pluim. Een boek dat gelezen kan worden als een pleidooi voor meer Europese samenwerking en het belang van de creatie van een ‘Europees nationaal gevoel’. Waarom voelen we ons geen Europeaan en waarom zou dat juist wél goed zijn? Het boek is inmiddels positief besproken in De Volkskrant en Trouw. Daarom gaat ook Shaping Europe in gesprek met Thomas over zijn boek. 

“We zijn geen vreemden van elkaar, maar we zijn Europeaan.”

Al aan het begin van ons gesprek duiken we direct de actualiteit in. De Nederlandse en Europese verkiezingen zijn destijds recent geweest, allebei met uitslagen die het politieke landschap flink hebben veranderd. Waar het Nederlandse sentiment als een terugtrekking achter de dijken voelt en de behoefte van de kiezer aan meer nationalistische politiek, doet Thomas juist een oproep om met elkaar de discussie te voeren over een gedeelde Europese cultuur. Het terugtrekken achter de dijken heeft volgens hem geen zin. De uitslagen laten daarentegen de noodzaak zien van een sterke Europese identiteit. Met alle ontwikkelingen in de wereld – denk aan de oorlog in Oekraïne – is een verenigd en sterk Europa juist belangrijk. Hoog tijd om met elkaar Waarom we Europeaan zijn te ontleden. We gaan daarom in gesprek over nationalisme, de actualiteit, Europese cultuur en het belang van Europese media. 

Foto: © eigen beeld Jesse Markus

Waarom moeten we volgens jou Europeaan zijn en waarom is dat belangrijk?

Het zijn van Europeaan ziet terug op het verleden, heden en de toekomst. We zitten nu in een tijdperk waarin er een oorlog op ons continent is. Dit gaat samen met een periode waarin de Verenigde Staten zich steeds meer afwenden van het Europese continent. Een stabiele toekomst vraagt daarom om een sterk en verenigd Europa. In Nederland beschouwden we de Europese Unie (EU) als een serie technische eisen of wetten. Vervolgens constateerden we dat het fijn is dat je overal kunt bellen en dat de Unie veel economische voordelen heeft. Dit is echter niet genoeg.

We moeten in het heden een gezamenlijk Europaschap creëren, gebaseerd op ons gedeelde verleden. We zijn geen vreemden van elkaar, maar Europeaan. Dit zit in onze gedeelde geschiedenis en cultuur. Als je kijkt naar kunst, literatuur en handel, zie je dat we altijd aan elkaar verbonden zijn geweest. Die verbondenheid, dat is wat ik wil laten zien in het boek. De kiem van die gedeelde cultuur ligt in het feit dat we als Europese landen en volken al ongeveer hetzelfde doen sinds de negentiende eeuw. Hierbij kan gedacht worden aan gedeelde politieke, maar ook culturele ontwikkelingen, zoals architectuur.

Voel je je dan ook Europeaan in Nederland? In Nederland is de PVV heel groot geworden en lijkt er juist meer een eurokritische wind te waaien. 

Ik voel me echt Europeaan in mijn eigen land. Dit komt door de gedeelde cultuur die we hebben met andere Europese landen. We zitten hier nu in een café en de cafécultuur zie je over het hele continent, van Wenen tot aan Boedapest. Net als bijvoorbeeld de architectuur. Dat zie ik terug als ik in Amsterdam ben, waar ik nu woon. Zo zijn de wijken hier geïnspireerd op de boulevards in Parijs. In het Rijksmuseum zie je dit aan de kunst die er hangt, die ook wordt gewaardeerd in het Louvre. Hierin zie ik de verbondenheid waarover ik eerder sprak. Daarom voel ik me bij uitstek Europeaan.

Dit is iets wat moet groeien, want op de basisschool leren we over Willem van Oranje en het volkslied. Tijdens het Europees Kampioenschap voetbal juichen we voor ons nationale elftal en zelfs het Eurovisie Songfestival is nog steeds een nationale aangelegenheid. We krijgen met de paplepel ingegoten wat het betekent om Nederlander te zijn, maar we krijgen niet mee wat het betekent om Europeaan te zijn. Dat is een gemiste kans. Zeker bij grote evenementen die ons zouden moeten verbinden, zoals het Eurovisie Songfestival.

Is dit Europese gevoel ook een potentieel antwoord op de nationalistische politieke bewegingen die overal hebben gewonnen? Deze hebben geleid tot spectaculaire winsten van eurokritische partijen in Europa en de vorming van de Patriots for Europe, een politieke groep in het Europese Parlement. Beide zijn ontwikkelingen die de Europese integratie niet bevorderen, maar juist remmen.

Het klopt dat extreemrechts wint, maar aan de andere kant staat het politieke midden nog steeds overeind. Dat neemt niet weg dat het inderdaad nodig is om een antwoord te formuleren op deze ontwikkelingen. Ik denk dat ze gegroeid zijn, omdat ze mensen een gevoel van veiligheid bieden. Uiteindelijk zullen mensen in tijden van hoge instabiliteit, oorlog, of hoge inflatie, richting nationalistische partijen bewegen met de gedachte dat zij hen een vorm van veiligheid bieden. 

Echter, dit is verkeerd. Als we nu zeggen ‘Oké, we steunen Oekraïne niet meer en stoppen helemaal met migratie’, dan bereik je het tegenovergestelde en wordt Nederland niet veiliger, want dan wordt het probleem verplaatst en zorg je op langere termijn voor meer problemen aan onze buitengrenzen. Het is de kunst mensen te overtuigen dat de enige oplossing voor jouw veiligheid een Europese is. Daarvoor heb je politici nodig die dat verklaren en lef hebben. Kijk naar de coronapandemie, die duidelijk liet zien hoe internationaal verbonden we met elkaar zijn. Als Europa – en dit is het punt van mijn boek – sta je zo sterk met 450 miljoen Europeanen. Je hebt elkaar nodig ten tijde van grote veranderingen als een pandemie. 

Nu hebben we het over de institutie die de EU is. Wat zou je de Unie nu aanbevelen om te veranderen om mensen toch deze veiligheid en bescherming te geven? Pan-Europese verkiezingen worden in dit verband vaak genoemd als voorbeeld.  

Ik denk inderdaad dat de EU daarmee aan de slag moet. Eerlijk gezegd denk ik dat het nog fundamenteler kan en we met een andere bril naar Europa moeten gaan kijken. Die blik zit al enigszins verstopt in mijn boek: we moeten onze nationale geschiedenis Europees gaan zien. Dit houdt ook in dat we onze media meer Europees moeten maken. Op die manier creëer je een meer Europese cultuur.

De eerste stap hierin is een Europees mediakanaal, denk aan een talkshow die Europese onderwerpen behandelt, maar ook Shaping Europe of de European Correspondent zijn goede voorbeelden. Die platforms moeten meer samenwerken en groter worden. Als Emmanuel Macron en Olaf Scholz nu een opiniestuk schrijven, komt het in de Financial Times. Ik vraag mij af hoeveel Europeanen we daarmee bereiken. Er is zoveel potentie voor een Europees platform en daar komt juist de EU om de hoek kijken. Zij zouden moeten toezien op het bundelen van de krachten om ervoor te zorgen dat meer Europeanen worden bereikt. Uiteindelijk gaat het om het creëren van een Europese publieke ruimte.

We kunnen nu vanuit heel Europa en de hele wereld naar een Eurovisie Songfestival kijken. Maar waarom kunnen we dan niet naar een Europese talkshow kijken? Of waarom kunnen we dan niet naar een debat kijken? Onze uitdagingen zijn allemaal Europees en vragen om een gezamenlijke discussie. Dat debat zou moeten worden gefaciliteerd en daar liggen mogelijkheden voor de EU. 

Een interessante passage in je boek is je schets over hoe we in Nederland de EU bekijken. De Nederlandse kranten beschrijven de Europese Unie vaak in termen van wat het ons als burger kost in termen van een kopje koffie. Een soortgelijk onderzoek was er ook in België. Dus de burger kijkt altijd naar de Unie door de blik van economische voordelen of economische samenwerking. Dat is eigenlijk een fout schets je, want we zijn op zoek naar een gedeeld Europees verhaal. Die oplossing zit gedeeltelijk in Europese media, maar is dat voldoende?  

De Europese gedachte is eigenlijk geboren uit een idee van onvrijheid, maar wat we nu hebben als Europeanen is vrijheid. Tegelijkertijd hangt nu boven onze generatie de inval van Rusland in Oekraïne. Dat is – volgens mij – net zo’n ingrijpende gebeurtenis als de val van de Berlijnse muur in 1989, wat vrijheid bracht in Oost- en Centraal-Europa. We zien nu dus dat die vrijheid wordt bedreigd. Vroeger verkochten nationale politici – ook om pragmatische redenen – de Unie op grond van economische redenen. Dat is niet onterecht, want de welvaart is extreem toegenomen. Ook als je kijkt naar nieuw toegetreden landen in Oost-Europa zoals Polen, waar volgens mij het inkomen haast verdubbeld is sinds toetreding tot de Unie. 

Nu komt de crux en dat is dat veel Europese landen grenzen aan Rusland en daar zit een risico aan. Dat is enorm gaan opspelen vanwege de oorlog. Je kunt niet alleen wijzen op het veiligheidsaspect, maar wel zeggen: kijk wat ons bindt als Europeanen. Dat is onze verbondenheid, zowel qua veiligheid als cultuur. In de periode na de Tweede Wereldoorlog is het niet gek dat er geen ruimte voor was, maar nu is er wel ruimte om stap voor stap te kijken wat die Europese cultuur nu eigenlijk is.

Dit is fundamenteel, want naast de gedeelde Europese cultuur gaat men in op de ratio. De gedachte achter Erasmus (red. een uitwisselingsprogramma voor studenten) is dat je mensen laat deelnemen of kennismaken met de Europese cultuur. Dat is een van de grootste krachten van de EU. Het is niet alleen de welvaart, maar ook dat het ons bij elkaar brengt.

Wat moet je als jongere doen om dat Europagevoel te creëren? Zou je je dan vooral richten op Erasmus of heb je een andere aanbeveling?

Ten eerste ben ik zelf ook een kind van de Erasmus-generatie. Met de bijbehorende beurs ben ik een tijd in Parijs gaan studeren en daar is voor mij het begin ontstaan van het Europagevoel. Daar heb ik mij als vanzelfsprekend ondergedompeld in de cultuur en musea. Nu hoeft het niet zo te zijn dat je dan direct alle musea gaat bezoeken als je op Erasmus uitwisseling gaat, maar de grenzen over gaan en een andere Europese cultuur ervaren, opent vaak wel je ogen. Mijn oproep voor het creëren van dat gevoel is dan ook: verken het continent en ervaar het. 

Door externe omstandigheden, zoals een eventueel (red. inmiddels vastgesteld) nieuw presidentschap van Donald Trump, worden we als Europeanen gedwongen om de Atlantisch georiënteerde blik meer bij te stellen naar een Europese. Dat dwingt ons ook als Nederlanders – en helemaal als jongere generatie – om hieraan mee te bouwen. Welke geschiedenis delen we en hoe vormen we onze gezamenlijke cultuur?

We sluiten het gesprek af met een cultuurtip voor onze lezers. Wat is jouw ultieme Europese cultuurtip? Denk hierbij aan een boek, film of serie.

Dan maak ik er graag een cultureel verhaal van. Wat ik heel Europees vind, is B&B Vol Liefde, waar doodgewone Nederlanders hun liefde gaan zoeken in een ander land. Waarom maken we hier geen Europese versie van? Alle Europeanen zijn namelijk op zoek naar hetzelfde en dat is – natuurlijk – de liefde.

Verder heb ik onlangs het boek Leven en Lot gelezen, van Vasili Grossman (1905-1964). Een boek dat de tragiek laat zien van wat er nu gebeurt in Oekraïne en Rusland. Het gaat over een man die meedeed aan de Slag bij Stalingrad en in zijn leven en lot vervlochten is met Oekraïne. Het laat goed de verwevenheid zien van het land met de Europese geschiedenis, waarbij hij ook op zoek gaat naar het menselijke aspect in een oorlog. In de literatuur zitten met uitstek boodschappen over het donker en wat er nu gebeurt op het slagveld. 

Het interview van Jesse Markus met Thomas Huttinga introduceert ons met het fenomeen Europese identiteit. Dit raakt aan het thema dat Shaping Europe binnenkort extra zal belichten op de website, namelijk: Europese identiteit. Wat betekent het om Europeaan te zijn, zeker in een tijd waarin nationalisme opkomt en de sociale cohesie langzaam lijkt af te brokkelen? Shaping Europe onderzoekt vanaf 2025 wat mensen in heel Europa met elkaar verbindt, ondanks hun diversiteit. Stay tuned!

Jesse Markus is lobbyist in Den Haag en Brussel bij Koninklijke INretail. Hij heeft een master politieke geschiedenis en was in het verleden hoofdredacteur bij Shaping Europe.

Hoofdbeeld: © Elisa Maenhout