Hoe kan Europa zich beter voorbereiden op natuurrampen?

Op woensdag 30 oktober 2024 werd de regio Valencia getroffen door een van de dodelijkste overstromingen in de moderne Spaanse geschiedenis. In sommige dorpen viel binnen acht uur bijna 500 millimeter regen – evenveel als de normale totale jaarlijkse neerslag. Door de heftige regenval veranderden straten in kolkende rivieren, stortten bruggen in en kwamen bewoners vast te zitten in hun huizen en auto´s. De tol van de ramp is hoog met ruim 220 doden en vele vermisten (cijfers van 11 november 2024). De overstromingen in Valencia zijn niet alleen een tragedie voor de regio, maar illustreren ook hoe kwetsbaar Europa is voor klimaatgerelateerde rampen.

Ondanks waarschuwingen van meteorologen voorafgaand aan de ramp, bleef een tijdige respons uit. Veel inwoners ontvingen pas een noodmelding via hun mobiele telefoon toen het water al hoog stond. “Ze lieten het alarm afgaan toen het water al door de straten stroomde”, zei Julian Ormeno, een gepensioneerde man uit Valencia tegen AFP. De vertraging in communicatie heeft bijgedragen aan de chaos en roept vragen op over de efficiëntie van het rampenresponsmechanisme. Dit incident benadrukt dat de huidige procedures voor noodsituaties vaak te traag of te gefragmenteerd zijn om effectief in te spelen op de toenemende dreiging van extreme weersomstandigheden. Het nieuws over het dramatische dodental kwam vlak voordat Europese Commissievoorzitter Ursula von der Leyen een rapport presenteerde over hoe de Europese Unie (EU) beter in staat kan worden gesteld om te gaan met allerlei soorten crises, van oorlogen tot weersextremen.

Klimaatverandering

De overstromingen in Valencia vormen een schrijnend voorbeeld van de toenemende ernst van extreem weer als gevolg van klimaatverandering. Von der Leyen noemde het “de dramatische realiteit van klimaatverandering” en benadrukte dat zulke weerfenomenen de “nieuwe norm” zijn. Extreme weersomstandigheden komen steeds vaker voor door de stijgende temperaturen en veranderende weersystemen. Het fenomeen dat deze stortbui veroorzaakte – een Depresión Aislada en Niveles Altos (DANA) – komt vaker voor in Spanje tijdens de herfst en winter. Een DANA is een meteorologisch verschijnsel dat optreedt wanneer een koude luchtmassa op grote hoogte geïsoleerd raakt en boven warme, vochtige luchtlagen terechtkomt. Dit contrast tussen koude lucht bovenin en warme, vochtige lucht onderin veroorzaakt sterke stijgende luchtstromingen wat resulteert in zware onweersbuien en soms zelfs hagel. Echter, door klimaatverandering wordt deze DANA steeds krachtiger.

De menselijke invloed heeft de intensiteit van deze storm waarschijnlijk vergroot, zo zegt klimatoloog dr. Friederike Otto van het Imperial College London. Een snelle analyse suggereerde dat klimaatverandering de regenval met ongeveer 12 procent heeft versterkt. De ramp in Valencia is helaas geen geïsoleerd geval. Ook andere delen van Europa zijn recent getroffen door extreme weersomstandigheden, zoals de overstromingen in Duitsland in 2021 en de hevige regenval in Oostenrijk eerder dit jaar. Dit vraagt om een betere voorbereiding. 

Gebrekkige voorbereiding en onveilige bouwlocaties

Het risico dat extreme weersomstandigheden vormen, wordt bovendien versterkt door gebrekkige planning en kwetsbare bouwlocaties in stedelijke gebieden zoals Valencia. De stad Valencia heeft zich in de afgelopen decennia snel ontwikkeld, wat heeft geleid tot een toename van woonwijken op kwetsbare locaties. Deze ongecontroleerde verstedelijking, waarbij vaak wordt gebouwd op plekken die gevoelig zijn voor overstromingen, heeft de impact van de ramp vergroot. Asfalt en beton verharden de grond, waardoor water minder gemakkelijk kan wegstromen en er sneller gevaarlijke situaties ontstaan. Volgens geoloog Joan Escuer zou de schade minder omvangrijk zijn geweest als er beter was nagedacht over waar gebouwd mocht worden. Dit soort bouwbeleid toont aan dat economische belangen soms belangrijker worden gevonden dan veiligheid.  

De kritiek op het beleid en de voorbereiding houdt niet op bij de infrastructuur. Ondanks de weersvoorspellingen riepen veel bedrijven hun werknemers op om naar het werk te komen. Dit heeft geleid tot onnodige risico’s voor hun veiligheid. De Spaanse staatssecretaris van Milieu, Hugo Móran, liet EFE weten dat het voorspellingssysteem van AEMET, het Spaanse meteorologische agentschap, perfect had gewerkt en dat meteorologen “dagen van tevoren konden voorspellen wat er zou gebeuren”. Hij voegde hieraan toe: “de daaropvolgende responsmechanismen hebben deze waarschuwingen echter niet adequaat verwerkt”. De Spaanse vakbonden hebben opgeroepen tot een protest tegen de regionale autoriteiten en sommige bedrijven. Volgens hen brachten ze hun werknemers in gevaar door geen, dan wel te laat voorzorgsmaatregelen te treffen. 

De bredere noodzaak: Een Europese aanpak voor crisis

Het EU-rapport dat op 31 oktober 2024 gepresenteerd werd door Von der Leyen pleit voor een grondige hervorming van de Europese crisisstructuren om beter voorbereid te zijn op natuurrampen zoals deze en andere grote crises. Het plan, de zogenoemde Preparedness Union Strategy, stelt dat Europa niet langer slechts kan reageren op crises, maar structureel voorbereid moet zijn. Er zijn concrete maatregelen voorgesteld die zijn gericht op snellere respons, sterkere infrastructuur en intensievere samenwerking tussen lidstaten. Wat goed van pas zou zijn gekomen bij een dergelijke overstroming zoals in Valencia.

Het rapport bepleit bijvoorbeeld de oprichting van een centrale crisishub binnen de Europese Commissie, die als coördinatiecentrum kan functioneren voor grensoverschrijdende rampen. Deze hub zou de bestaande mechanismen zoals het Emergency Response Coordination Centre (ERCC) aanvullen en stroomlijnen. De hub is bedoeld om in crisistijd als centraal informatie- en coördinatiepunt te fungeren, zodat waardevolle tijd niet verloren gaat. Dit is precies wat ontbrak tijdens de overstromingen in Valencia: een gecentraliseerd systeem dat snel alle informatie verzamelt en coördineert​.

Daarnaast wordt in het rapport voorgesteld om te investeren in een Europees waarschuwingssysteem waarmee waarschuwingen snel en betrouwbaar naar de betrokken burgers gestuurd kunnen worden. Had een dergelijk systeem in Valencia gewerkt, dan hadden veel inwoners tijdig een veilige plek kunnen opzoeken. Het rapport benadrukt tevens het belang van een goed voorbereide private sector en stelt voor om publiek-private partnerschappen te versterken en om een gezamenlijke EU-voorraadstrategie te ontwikkelen om ervoor te zorgen dat er voldoende kritieke goederen zijn, zoals voedsel en medische voorraden. Verder wordt in het rapport gepleit voor investeringen in risico-educatie en een bredere inzet op publieke bewustwording, zodat burgers beter weten hoe ze kunnen handelen tijdens rampen. 

Een rol voor de Europese Unie

De ramp in Valencia is een waarschuwing voor Europa en illustreert de noodzaak van betere weerbaarheid tegen extreem weer. Von der Leyen benadrukt in de Preparedness Union Strategy dat de EU een meer geïntegreerde rol moet spelen, waarbij ze niet alleen ondersteuning biedt aan nationale crisisstructuren, maar ook nieuwe standaarden en coördinatiemechanismen vastlegt. Zo vereist onze infrastructuur aanpassingen aan de nieuwe klimaatrealiteit. Regionale en nationale overheden moeten adequater en sneller reageren bij noodweer, waarbij het belang van goed doordachte verstedelijking en veilige bouwlocaties niet genoeg kan worden benadrukt. Concrete stappen zoals gecentraliseerde coördinatie, waarschuwingssystemen en nauwere samenwerking tussen burgers, private sector en overheden kunnen helpen om toekomstige rampen beter het hoofd te bieden. De ramp in Valencia maakt pijnlijk duidelijk dat Europa’s infrastructuur en crisisbeleid moeten evolueren. De Preparedness Union Strategy zet in ieder geval de eerste stappen in de goede richting. Dat betekent echter niet dat er niet meer verbeterd kan worden. Binnenkort verschijnt er daarom op Shaping Europe een artikel wat verder ingaat op de solidariteit binnen de EU rondom natuurrampen en de middelen die de EU beschikbaar heeft voor noodhulp en herstel.

Olga heeft een BA in Internationale Betrekkingen van de Universiteit Utrecht, een MSC in Bestuurskunde van de Erasmus Universiteit Rotterdam en een MSC in Migratie Studies van de Universitat Pompeu Fabra in Barcelona. Hiernaast heeft zij twee jaar werkervaring binnen de asielopvang in Nederland.

Beeld: Shutterstock