Wat houdt het cultuurbeleid van de EU in en waarom is het belangrijk?

De steden Esch, Kaunas en Novi Sad zullen menig Europeaan niet bekend voorkomen. Toch zullen deze steden in 2022 de culturele hoofdsteden van Europa zijn. Een culturele hoofdstad is een stad die door de Europese Unie (EU) is aangewezen voor de  periode van één kalenderjaar en waarin de stad een reeks culturele evenementen organiseert met een sterke pan-Europese dimensie. Voor de stad is het een kans om culturele, sociale en economische voordelen te genereren. Het kan stadsvernieuwing helpen bevorderen, het imago van de stad veranderen en haar zichtbaarheid en profiel op internationaal niveau vergroten. Meer dan zestig Europese steden zijn deze drie al voorgegaan, zoals Leeuwarden in 2018. Het initiatief Culturele Hoofdsteden van Europa, dat in 1985 werd gelanceerd met Athene als culturele hoofdstad, heeft verschillende doelen. Zo moet het de rijkdom en diversiteit van culturen in Europa benadrukken, de Europese gedeelde culturele kenmerken vieren, het gevoel van verbondenheid met een gemeenschappelijke culturele ruimte bij de Europese burgers vergroten en de bijdrage van cultuur aan de ontwikkeling van steden bevorderen.

Naast de roulerende culturele hoofdsteden zijn er vele andere culturele activiteiten in Europa. Op 23 november werden de vijftien genomineerden voor de Music Moves Europe Awards 2022 bekend gemaakt waaronder Blanks (Nederland), Zoe Wees (Duitsland) en Balkan Taksim (Roemenië). Dit zijn prijzen voor opkomende artiesten die het ‘geluid van vandaag en morgen vertegenwoordigen’. Een internationale jury selecteert vijf winnende artiesten en één artiest wint de Grand Jury Award. Alle winnaars worden bekendgemaakt op 20 januari 2022 bij Eurosonic Noorderslag in Groningen. Daarnaast werd in november ook de Literatuurprijs van de EU uitgereikt, waarbij de viering van Europese literaire excellentie en diversiteit centraal stond. Tevens werden onlangs de genomineerden bekend voor de EUMiesAward 2022 voor hedendaagse architectuur. De komende editie van European Heritage Awards/ Europa Nostra Awards betreft het 20-jarig jubileum van Europa’s meest prestigieuze prijzen op het gebied van erfgoed. Kortom, er zijn dus vele initiatieven vanuit de EU om de Europese cultuur te stimuleren. Maar wat houdt het cultuurbeleid van de EU eigenlijk in? Waarom is het belangrijk? En wat zijn de resultaten?

Oorsprong cultuur(beleid) in de EU

Cultuurbeleid omvat het beleid op het gebied van kunst en cultuur (inclusief culturele instellingen), communicatie en media (inclusief bijvoorbeeld uitzendingen en publicaties), burgerschap en identiteit en ruimtelijke cultuur (stedenbeleid, culturele planning en cultureel erfgoed). Ondanks dat cultuurbeleid niet vaak op de voorgrond staat van de EU, wordt er al sinds de beginjaren van de Europese samenwerking nagedacht over de plek van cultuur in Europa.

In het Verdrag van Maastricht (1992) werd voor het eerst vastgesteld dat de EU de ontplooiing van de culturen van de diverse lidstaten zal stimuleren en tegelijkertijd het gemeenschappelijk cultureel erfgoed zal benadrukken. Voordat cultuur daadwerkelijk opgenomen was in de EU, was voornamelijk de Raad van Europa de actor die cultuur benadrukte in Europa. Zo werd op 19 december 1954 het Europees Cultureel Verdrag aangenomen in Parijs. Het doel van dit verdrag was het ontwikkelen van wederzijds begrip tussen de Europese volkeren en wederzijdse waardering van hun culturele diversiteit, het beschermen van de Europese cultuur, het bevorderen van nationale bijdragen aan het gemeenschappelijk cultureel erfgoed van Europa (met inachtneming van dezelfde fundamentele waarden) en het aanmoedigen van met name de studie van de talen, geschiedenis en beschaving van de betrokken landen. Het verdrag moedigde gecoördineerde actie door culturele activiteiten van Europees belang aan.

Een belangrijk onderdeel van Europese cultuur is de Europese identiteit. In de Kopenhagen Verklaring (1973) werd gesteld dat er een echt Europese identiteit nodig is, omdat de lidstaten tot dan toe te weinig gemeenschappelijks hadden. Deze identiteit moest zorgen voor verbondenheid en het oplossen van crises vergemakkelijken. Er werd daarom door de jaren heen vastgesteld dat er zaken moesten zijn die echt ‘Europees’ waren om Europese burgers duidelijk te maken dat zij ook onderdeel zijn van de EU. Enkele voorbeelden hiervan zijn een Europese vlag, een Europees volkslied (Ode to Joy), een Europese dag (9 mei), een Europees paspoort en een Europese munteenheid (die ook economische voordelen heeft).

Hoe werkt het cultuurbeleid?

Cultuurbeleid valt onder de soft power van de EU. Soft power komt voort uit diplomatie, cultuur en geschiedenis. Kenmerkend voor soft power is dat het niet dwingend is, zoals ‘hard power’, maar gebaseerd op overtuigingskracht en samenwerking. Wanneer gekeken wordt naar de verdragen, wordt er gespecificeerd dat een van de doelstellingen van de EU is om “haar rijke verscheidenheid van cultuur en taal te eerbiedigen en toe te zien op de instandhouding en ontwikkeling van het Europese culturele erfgoed” (Artikel 3 VEU). De bevoegdheden van de EU op het gebied van cultuur zijn het optreden van de lidstaten ondersteunen, coördineren of aanvullen. Met individuele EU-lidstaten die verantwoordelijk zijn voor hun eigen nationale cultuurbeleid, is het de rol van de Europese Commissie te assisteren bij gemeenschappelijke uitdagingen. Deze omvatten de impact van digitale technologieën, veranderende modellen van cultureel bestuur en de noodzaak om de culturele en creatieve sectoren te ondersteunen bij innovatie.

De EU-lidstaten leggen hun prioriteiten voor het Europees cultuurbeleid vast in meerjarige werkplannen die door de Raad van de EU worden aangenomen. Het huidige werkplan loopt van 2019 tot 2022 en bevat zes prioriteiten voor Europese samenwerking op het gebied van cultuurbeleid: duurzaamheid in cultureel erfgoed, samenhang en welzijn, een ecosysteem dat kunstenaars, culturele en creatieve professionals en Europese inhoud ondersteunt, gendergelijkheid, internationale culturele betrekkingen en cultuur als motor voor duurzame ontwikkeling. Cultuurbeleid in de EU werkt via de open coördinatiemethode (OCM). Deze methode wordt ingezet bij onderwerpen waar de EU zelf geen echte bevoegdheid heeft, maar de lidstaten wel de mogelijkheid geeft om hun beleid op elkaar af te stemmen voor gemeenschappelijke beleidsdoelstellingen. Besluiten op basis van de OCM leiden dan ook niet tot bindende besluiten.

Creatief Europa

Het cultuurbeleid is dus in de eerste plaats de verantwoordelijkheid van de lidstaten en de regionale en lokale autoriteiten. Toch zet ook de EU zich in om het Europees cultureel erfgoed te beschermen en te versterken via een aantal beleidsmaatregelen, programma’s en financiële middelen. Hiervoor vervult voornamelijk het programma ‘Creatief Europa’ een belangrijke rol.

Dit is in 2014 opgericht als opvolger van de Europese programma’s CULTUUR 2007, MEDIA 2007 en MEDIA Mundus. Het huidige subsidieprogramma bestaat uit drie onderdelen: ‘Cultuur’ voor de ondersteuning van de culturele en creatieve sectoren, ‘Media’ voor de audiovisuele sector, en ‘Cross-sectoraal’ voor sectoroverschrijdende projecten.

Creatief Europa heeft in 2021-2027 een budget van €2,44 miljard, een grote toename vergeleken met de €1,47 miljard van het vorige programma (2014-2020). Dit toont aan dat de EU van cultuurbeleid een belangrijker instrument wil maken. Creatief Europa investeert in acties die de culturele diversiteit versterken en inspelen op de behoeften en uitdagingen van de culturele en creatieve sectoren. De twee belangrijkste doelstellingen van het programma zijn: de Europese culturele en taalkundige diversiteit en het erfgoed beschermen, ontwikkelen en promoten en het concurrentievermogen en het economische potentieel van de culturele en creatieve sectoren, met name de audiovisuele sector, vergroten. Niet alleen lidstaten, maar ook landen waarmee toetredingsonderhandelingen lopen, kunnen via dit programma subsidies krijgen.

Het belang van cultuurbeleid

Er zijn verschillende redenen waarom cultuurbeleid een grote bijdrage kan leveren aan de EU en de Europese politiek. Voor Europese burgers is cultuur belangrijk, maar ook richting externe (handels)partners kan het tonen van een gedeelde cultuur van belang zijn.  

Ten eerste stimuleert een gemeenschappelijke cultuur binnen de EU een gevoel van belonging. Zoals genoemd is cultuur deel van de identiteit. Veel Europese burgers voelen zich niet sterk verbonden met de EU. Dit komt deels door de complexiteit van de EU zelf, maar ook door het gebrek aan een echte Europese identiteit. Activiteiten waaraan bijvoorbeeld burgers uit verschillende lidstaten kunnen deelnemen, kunnen een groter gevoel van verbondenheid genereren. De muziekawards zijn daar een voorbeeld van, door verschillende artiesten uit verschillende lidstaten bij elkaar te brengen voor een prijs, wordt de diversiteit van de cultuur benadrukt, is er een grote uitwisseling van cultuur, wordt wederzijds begrip vergroot en kan dit bijdragen aan een hogere verbondenheid met de cultuur in de EU. Dit zal indirect resulteren in een hogere burgerbetrokkenheid bij de EU in het algemeen en bij de Europese politiek.

Ten tweede heeft cultuur ook meer pragmatische doeleinden. Zo wordt cultuur gebruikt om ontwikkelingen op andere beleidsterreinen, waaronder internationale betrekkingen, te faciliteren. Dit komt omdat cultuur wederzijds begrip kan genereren. Dit klinkt misschien tegenstrijdig omdat verschillen tussen landen doorgaans worden uitgedrukt door cultuur maar culturele diplomatie is ook het middel bij uitstek om deze verschillen te overkomen. De functionaliteit van cultuur wordt dan ook vaak ingezet ter stimulatie van andere beleidsterreinen. Door het goede imago van de EU middels cultuur, tradities en waarden te verspreiden, wordt het prestige dat de EU geniet in het buitenland positief beïnvloed. Hierbij vult de ‘soft power’ de ‘hard power’ aan van de politieke actoren en vergemakkelijkt het zodoende het bereiken van de bredere EU-doelstellingen.

Ten derde is een sterke culturele sector van economisch belang. Naast het feit dat cultuur zorgt voor het samenbrengen van mensen en het verhogen van sociale cohesie, draagt cultuur ook rechtstreeks bij aan werkgelegenheid, groei en buitenlandse handel. In 2020 werkten er bijvoorbeeld 7,2 miljoen mensen in de culturele sector. Dit is 3,6% van de totale werkgelegenheid in de EU. Hierbij moet wel worden vermeld dat dit een lichte daling is ten opzichte van bijvoorbeeld 2016, toen de sector goed was voor 8,4 miljoen banen. Er was toen een handelsoverschot van €8,7 miljard aan culturele goederen en de culturele en creatieve sector was naar schatting goed voor 4,2% van het bruto binnenlands product van de EU. Innovatieve economische sectoren hebben tevens behoefte aan creativiteit voor hun concurrentieposities.

Toekomst van cultuurbeleid

De EU bevordert de samenwerking tussen culturele actoren in de verschillende lidstaten of vult hun activiteiten aan, maar het verplicht de lidstaten niet tot het gelijktrekken van hun culturele beleid. Deze beperkte mogelijkheden die de EU heeft, kunnen de resultaten van cultuurbeleid in de weg zitten. Toch betekent dit niet dat er helemaal geen succesvol cultuurbeleid kan worden gevoerd. De EU-lidstaten werken samen en ook vindt er op dit terrein samenwerking plaats met kandidaat-lidstaten en Europese landen die geen EU-lidstaten zijn. 

Het deelnemen aan het beleid moet hiervoor aantrekkelijk zijn voor de lidstaten. De noodzaak en positieve aspecten van cultuur kunnen hiervoor extra worden benadrukt. Ook zou het kunnen helpen als meer burgers op de hoogte zijn van de culturele activiteiten die vanuit de EU worden georganiseerd. Culturele uitingen in de vorm van symbolen, zoals de vlag, zijn algemeen bekend maar dat de EU een eigen ‘dag’ heeft (9 mei) ontgaat velen. Ook weten veel burgers niet veel van de prijzen die worden uitgereikt en van de culturele activiteiten die hieromheen worden georganiseerd. Deze bewustwording van cultuur kan bijvoorbeeld bereikt worden door hogere media-aandacht aan culturele activiteiten op Europees niveau. De inzet van (sociale) media en aandacht in het onderwijs kan hier al sterk aan bijdragen. Daarnaast kunnen cultuur en de culturele sector nog verder worden ontwikkeld voor het imago van de EU in internationale betrekkingen.  

Ondanks dat de resultaten van cultuurbeleid in tegenstelling tot andere beleidsterreinen niet direct zichtbaar zijn, kan cultuurbeleid desalniettemin erg effectief zijn. Cultuur kan zorgen dat er een gevoel van verbondenheid bij de EU en de Europese politiek ontstaat. Ook heeft een sterk cultuurbeleid pragmatische doeleinden en zorgt cultuur voor veel werkgelegenheid. Het cultuurbeleid moet dus blijven, maar het zal in de toekomst wel efficiënter kunnen worden ingezet zodat de positieve effecten van cultuur(beleid) nog duidelijker zullen worden. De muziekawards en de culturele hoofdsteden kunnen hier op korte termijn al invulling aan geven door op een strategische wijze om te gaan met de (sociale) media.

Hanna Krijgsman van Spangenberg heeft een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beeld: Shutterstock