De energiecrisis en de voorgestelde maatregelen.

“[…] Gas prices have risen by more than 10 times compared to before the pandemic. Making ends meet is becoming a source of anxiety for millions of businesses and households. But Europeans are also coping courageously with this.”  (“Gas is nu meer dan tien keer zo duur als vóór de pandemie. Miljoenen bezorgde bedrijven en huishoudens beginnen zich af te vragen hoe zij het financieel moeten bolwerken. Maar de Europese bevolking biedt ook moedig het hoofd aan de problemen.”) Zo sprak de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen in haar State of the Union-speech van 14 september 2022.

De energiecrisis: iedereen heeft ermee te maken, de gevolgen worden steeds groter en een oplossing lijkt nog niet gevonden. Afgelopen weken waren er veel gesprekken in de Europese Unie over mogelijke voorstellen en plannen. In de lidstaten zelf wordt ook volop nagedacht wat er gedaan kan worden aan de situatie die voor veel burgers steeds nijpender wordt. Een voorbeeld hiervan is een extra belasting op winsten die energiebedrijven nu maken. De hoge prijzen raken steeds meer mensen en er komen steeds meer berichten dat huishoudens financiële moeilijkheden ervaren.  

De afgelopen weken kwamen er meer concrete voorstellen vanuit de EU. Hoewel er dus nationale voorstellen zijn om de situatie te verlichten, zijn er nu ook voorstellen om de energiecrisis op Europees niveau aan te pakken met een gezamenlijke oplossing. Maar wat houdt dit in? Is dit de oplossing voor de energiecrisis? En hoe zal de komende winter eruitzien? In dit artikel worden deze vragen besproken.  

Achtergrond van de energiecrisis

De Europese Commissie is al langere tijd bezig met het probleem van de stijgende energieprijzen. Zo is in oktober 2021 de Energy Prices Toolbox (een ‘toolbox’ om de gevolgen van de prijsstijgingen aan te pakken en de weerbaarheid tegen toekomstige schokken verder te versterken) in werking getreden, en is deze nog verder uitgebreid in 2022. Ook is het REPowerEU ingesteld om de afhankelijkheid van Russische fossiele brandstoffen snel te verminderen en de groene transitie te versnellen. 

De situatie op de energiemarkt is aanzienlijk verslechterd sinds de Russische invasie van Oekraïne. Door de inzet van zijn energiebronnen weet Rusland Europa te chanteren, wat de al krappe bevoorradingssituatie verergerde na de coronapandemie. De Europese Commissie heeft al nieuwe minimumverplichtingen voor gasopslag en doelstellingen voor de vermindering van de vraag voorgesteld om het evenwicht tussen vraag en aanbod in Europa te verbeteren. De lidstaten hebben deze voorstellen vóór de zomer aangenomen. Toch zijn de prijzen nog ontzettend hoog en komen steeds meer Europese burgers in de problemen. Met de winter in het vooruitzicht moeten er snel maatregelen worden genomen om te zorgen dat de financiële problemen voor burgers niet nog verder toenemen.

De energiemarkt gaat uit van het ‘marginale prijssysteem’. De markt is op een speciale manier ingericht om de energietransitie in de EU te realiseren. De stroomsoort die als laatste nodig is om aan de totale vraag te voldoen, bepaalt de prijs van stroom. Voor stroom betaalt men wat de duurst mogelijke optie is van de opwekking hiervan. Op dit moment is dat gas. Omdat de gasprijs dus zo hoog is, is ook de elektriciteitsprijs in Europa gestegen.

De voorgestelde maatregelen

Er werd al over gespeculeerd, maar op 7 september kondigde Ursula von der Leyen vijf maatregelen aan om de energiecrisis aan te pakken. Hieronder zullen deze kort worden toegelicht.

Ten eerste het verminderen van de vraag naar elektriciteit om het elektriciteitsverbruik tijdens de piekuren te verlagen. Om de ‘duurste uren’ van elektriciteitsverbruik aan te pakken, wanneer gasgestookte elektriciteitsopwekking een aanzienlijke impact op de prijs heeft, stelt de Europese Commissie een verplichting voor om het elektriciteitsverbruik tijdens geselecteerde piekuren met ten minste 5% te verminderen.

Ten tweede een plafond voor de inkomsten van bedrijven die elektriciteit produceren tegen lage kosten. Inkomsten boven het plafond zullen door de regeringen van de lidstaten worden geïnd en gebruikt om energieverbruikers te helpen hun rekeningen te verlagen. Dit geld zou dus terecht moeten komen bij de Europese burgers. Deze maatregel zou zo’n 117 miljard euro moeten opleveren.

Ten derde een tijdelijke solidariteitsbijdrage betaald door fossiele brandstofbedrijven. De inkomsten zouden door de lidstaten worden geïnd en doorgesluisd naar energieverbruikers, met name naar kwetsbare huishoudens, zwaar getroffen bedrijven en energie-intensieve industrieën. Omdat dit tijdelijk is, zou het ervoor moeten zorgen dat de investeringsprikkels voor de groene transitie behouden blijven. Deze maatregel zal ongeveer 25 miljard euro opleveren.

Ten vierde het ondersteunen van energiebedrijven die te maken hebben met liquiditeitsproblemen door de stijgende energieprijzen. Aan deze bedrijven wordt momenteel gevraagd om onverwacht grote bedragen te verstrekken, wat niet alleen hun handelsvermogen bedreigt, maar ook de stabiliteit van de markten voor termijncontracten. Op deze manier moet de markt worden beschermd (waar de bedrijven liquiditeit voor nodig hebben).

Ten vijfde, en de meest besproken maatregel, is er een prijsplafond voor Russisch gas voorgesteld. Dit is naast een ingreep voor de energiecrisis, ook een sanctie tegen Rusland. Aan het begin van de oorlog was 40% van het geïmporteerde gas Russisch. Op dit moment is dit nog slechts 9%. 

Op 9 september kwamen de energieministers van de lidstaten naar Brussel voor een spoedoverleg om deze vijf voorstellen te bespreken. In de State of the Union werden de eerste drie voorstellen weer gepresenteerd.

Hoe belangrijk is een Europese oplossing?

Het is enerzijds erg belangrijk om deze crisis op Europees niveau op te lossen vanwege het feit dat de energiemarkt een ‘Europese markt’ is. Deze crisis is daarom een ‘Europees probleem’. Lidstaten kunnen en mogen niet alleen ingrijpen op de markt. Daarom zal er vanuit Brussel met oplossingen gekomen moeten worden.

Anderzijds is een Europese oplossing erg lastig vanwege de verschillende meningen. Hoewel er dus vanuit Brussel een oplossing moet worden aangedragen, moeten de lidstaten het hier wel mee eens zijn. Ook deze crisis toont de verschillende visies in de EU. De noord-zuidverdeling in de EU en hun verschillende meningen worden ook nu weer duidelijk. Voor voornamelijk Zuid-Europese en Oost-Europese lidstaten gaan deze voorstellen nog niet ver genoeg. Andere lidstaten uiten juist hun twijfels bij de maatregelen om de energiemarkt overhoop te halen zonder dat de gevolgen daarvan bekend zijn. Zo zegt de Nederlandse Minister van Financiën Sigrid Kaag bijvoorbeeld dat er ook rekening gehouden moet worden met de klimaatdoelen van de EU.

Toekomst van de energie in de EU

De genoemde maatregelen zijn noodplannen, ze zijn dus tijdelijk. Aan structurele veranderingen van de energiemarkt wordt nog gewerkt. We hebben een spannende winter voor de boeg. Na deze winter moeten er structurele oplossingen worden gepresenteerd. Voor nu zullen de noodplannen zo snel mogelijk concreet gemaakt moeten worden. De komende dagen zullen deze in meer detail worden gepubliceerd.

Voor de maatregel ‘verminderen van de vraag’ is de meeste steun, maar dit is ook moeilijk uit te voeren. Het zal dus op alle Europeanen aankomen. Voor nu lijkt besparen de belangrijkste en meest rendabele optie. Von der Leyen gaf hiervan een voorbeeld in haar State of the Union: “Workers in ceramics factories in central Italy, have decided to move their shifts to early morning, to benefit from lower energy prices. […] This is one example in a million of Europeans adapting to this new reality. I want our Union to take example from its people. Reducing demand during peak hours will make supply last longer, and it will bring prices down.” ( “Zo hebben de werknemers in keramiekfabrieken in midden-Italië besloten nog vroeger te beginnen, omdat de energieprijs dan lager is. Dit is maar één voorbeeld van de talloze manieren waarop Europeanen zich aanpassen aan de nieuwe werkelijkheid. Ik wil dat de Unie een voorbeeld neemt aan haar bevolking. Door de vraag tijdens de piekuren te beperken, doen we langer met onze voorraden en zullen de prijzen zakken.”) Kortom, deze winter zal het op ons allemaal aankomen om de energiecrisis te doorstaan en moet de EU binnen zeer korte tijd een structurele oplossing voor dit probleem aandragen.

Hanna Krijgsman van Spangenberg volgt de master Political Science aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij heeft een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beeld: Shutterstock