Over de Suwałki Gap, mogelijk het volgende doelwit van Rusland.

In februari van dit jaar gebeurde voor veel Europeanen het ondenkbare; Rusland viel Oekraïne binnen, met een nog steeds voortdurende oorlog tot gevolg. De aandacht is, logischerwijs, vrijwel volledig gericht op de ontwikkelingen in Oekraïne, maar in hoeverre is dat verstandig? De annexatie van de Krim in 2014 heeft laten zien dat Poetin geen geweld schuwt als hij dat nodig acht en dat een eventuele nieuwe aanval niet uit te sluiten is. De vraag is wat dan de meest waarschijnlijke plaats is voor een nieuwe aanval.

Als gevolg van de oorlog in Oekraïne heeft de Europese Unie verscheidene sancties opgelegd aan Rusland. Onderdeel hiervan is een verbod op het vervoeren van bepaalde goederen, waaronder staal, beton en alcohol via EU-grondgebied. In reactie op deze aangekondigde sancties heeft Litouwen in juni van dit jaar besloten om Russisch treinverkeer van en naar de Russische exclave Kaliningrad deels te blokkeren. De spoorlijn die Rusland en Kaliningrad verbindt, loopt dwars door Litouwen en maakt het sinds 1 juli 2003 mogelijk voor Rusland om passagiers en goederen gemakkelijk van Rusland naar Kaliningrad te laten reizen door een overeenkomst met de EU. 

Het tegenhouden van sommige goederentreinen door Litouwen kan mogelijk ernstige gevolgen hebben voor het land, de EU en de NAVO. Het Kremlin schuift niet onder stoelen of banken dat Litouwen vergelding kan verwachten. Een Kremlinwoordvoerder waarschuwde dat een reactie niet enkel diplomatiek zal zijn. Het klinkt waarschijnlijk niet realistisch dat Rusland Litouwen binnen zal vallen, aangezien het land, in tegenstelling tot Oekraïne, lid is van zowel de EU als van de NAVO. Toch heeft de oorlog in Oekraïne laten zien dat vergelding niet volledig valt uit te sluiten en ontstaat er in toenemende mate angst over de zogenaamde Suwałki Gap.

Wat is de Suwałki Gap?

De Suwałki Gap, genoemd naar de Poolse stad Suwałki, is een smalle landstrook van honderd kilometer lang op de grens tussen Polen en Litouwen. Het stuk land is van enorm strategisch belang voor de NAVO omdat het de Baltische Staten met andere Europese NAVO-leden verbindt. Het grensgebied wordt echter ook de Achilleshiel van de NAVO genoemd, omdat het ingeklemd is tussen de Russische exclave Kaliningrad aan de ene kant, en Russisch bondgenoot Belarus aan de andere kant. Op het eerste gezicht lijkt de Suwałki Gap niet zo opvallend en is de kans groot dat je er nog nooit van gehoord had, maar dat is juist het probleem. Al in 2015 werd de kwetsbaarheid van de Suwałki Gap aangekaart door Toomas Hendrik Ilves, de voormalig president van Estland. De onopvallende ligging van de corridor tussen landen die lid zijn van de NAVO, maar niet gezien worden als militaire grootmachten, zorgt ervoor dat de kwetsbaarheid van de Suwałki Gap vaak over het hoofd gezien wordt. 

Wat maakt dan dat de Suwałki Gap zo belangrijk en tegelijkertijd zo kwetsbaar is? Gevreesd wordt dat Russische troepen de landstrook in één keer kunnen bezetten door aanvallen vanuit het oosten en het westen. Aangezien er slechts twee wegen en één spoorlijn zijn die Polen en Litouwen verbinden via de Suwałki Gap in een verder vrij onbegaanbaar gebied, is het onmogelijk voor de NAVO om een tegenaanval te beginnen. Daarnaast beschikken de Baltische Staten zelf slechts over een klein leger dat niet opgewassen is tegen Russische troepen. Het gevolg hiervan is dat Estland, Letland en Litouwen in theorie vrij gemakkelijk veroverd zouden kunnen worden door Rusland, volledig kunnen geïsoleerd worden van de rest van het Europese vasteland en buiten bereik van de NAVO komen. Hierdoor wordt het bieden van humanitaire en militaire hulp vrijwel onmogelijk. 

Een bijkomend probleem is dat de Suwałki Gap, zoals eerder gezegd, niet zo opvallend is. De relatieve irrelevantie van de landstrook voor veel NAVO-grootmachten kan gevolgen hebben voor de bereidheid van NAVO-leden om de Baltische Staten te helpen tijdens een aanval. In het geval van een Russische aanval wordt Artikel 5 van het NAVO-verdrag in werking gesteld, wat inhoudt dat een aanval op één lid als een aanval op alle leden van de NAVO gezien wordt. In praktijk is het echter mogelijk dat veel NAVO-leden niet bereid zijn om een oorlog met Rusland te riskeren ter verdediging van een grotendeels onbewoonde landstrook. 

Voor Rusland is inname van de Suwałki Gap van groot strategisch belang. Op dit moment is de corridor het enige stuk land dat de land- en luchtverbindingen van het vasteland van Rusland scheidt van exclave Kaliningrad. Het creëren van een landbrug, vergelijkbaar met het doel van Poetin om de Krim te verbinden met het Russische vasteland, zorgt ervoor dat Kaliningrad en de Russische vloot aan de Oostzee/Baltische Zee verbonden worden met de rest van Rusland. Daarnaast ontstaat er door inname van de Suwałki Gap een aaneengesloten front van Rusland tot Kaliningrad, waardoor Rusland in staat is om een grotere dreiging te vormen voor, in de eerste plaats de Poolse soevereiniteit, maar ook voor de rest van Europa. 

Naast militaire doeleinden, kan inname van de Suwałki Gap ook bijdragen aan een sterker gevoel van veiligheid voor Rusland. Tot het einde van het Warschaupact in 1991 behoorden Estland, Letland en Litouwen tot de Sovjet-Unie, waarna de geopolitieke situatie van Rusland drastisch veranderde. Niet langer vormde een aantal landen in Oost-Europa, waaronder de Baltische Staten, een buffer tussen Moskou en West-Europa. Het gebrek aan een bufferzone, in combinatie met lidmaatschap van de EU en de NAVO dat de Baltische Staten in 2004 verkregen hebben, heeft gezorgd voor een toenemend gevoel van onveiligheid binnen het Kremlin. In 2015 werd de nabijheid van NAVO-landen zelfs expliciet als dreiging voor Russische veiligheid bestempeld. 

De rol van Kaliningrad en Belarus

Centraal in de potentiële strategie van het Kremlin om de Suwałki Gap in te nemen, is het feit dat de landstrook niet alleen grenst aan Litouwen en Polen, maar ook aan Kaliningrad in het oosten en aan Belarus in het westen. Wat maakt deze gebieden zo belangrijk voor de Russische militaire strategie? Kaliningrad, liggend aan de Oostzee, is een zogenaamde oblast, een bestuurlijke regio onder het nationale niveau. Aan het einde van de Tweede Wereldoorlog kwam het gebied, dat eerst onderdeel was van Duitsland, met Köningsberg als belangrijkste stad, in Russische handen. Sinds het uiteenvallen van de Sovjet-Unie is het gebied niet meer via land verbonden met de rest van het Russische grondgebied, maar behoort het nog steeds tot Rusland. Tegenwoordig wordt de exclave over land volledig omringt door NAVO-landen en, met de toevoeging van Zweden en Finland aan de NAVO, zal dit over zee ook het geval zijn. 

In de afgelopen jaren heeft Rusland Kaliningrad omgetoverd tot een militair fort waardoor de exclave een belangrijk hoofdpijndossier van de NAVO is geworden. Kaliningrad is de thuishaven van de Russische Baltische vloot waar duizenden militairen gehuisvest zijn. Daarnaast beschikt de exclave over luchtafweersystemen en ballistische Iskander-rakketten met een bereik van vijfhonderd kilometer. Vanuit Kaliningrad zouden de Russen een snelle aanval uit kunnen voeren, zowel over land als door de lucht, om zo de Baltische Staten af te snijden van de rest van Europa en daarnaast ook luchtaanvallen uit kunnen voeren gericht tegen verscheidene Europese steden. 

In het Oosten profiteert het Kremlin van bondgenoot Belarus. Het land, ook wel de laatste dictatuur van Europa genoemd, behoorde net als de Baltische Staten tot 1991 tot de Sovjet-Unie. Het grote verschil tussen Belarus en de Baltische Staten is dat het land zijn nauwe politieke en economische banden met Rusland heeft behouden, terwijl Estland, Letland en Litouwen juist hun relaties met het Westen hebben versterkt. Lange tijd probeerde de Belarussische president Alexandr Loekasjenko zijn land te presenteren als een soort neutrale staat die soms steun bood aan Rusland en soms aan het Westen. Zo koos Loekasjenko er in 2014 voor om de Russische annexatie van de Krim niet te erkennen en meer samenwerking met de rest van Europa te zoeken. 

Deze act van balanceren tussen Poetin en Brussel werd abrupt beëindigd na de Belarussische verkiezingen van 2020 waarin Loekasjenko zichzelf tot overtuigend winnaar uitriep met 80% van de stemmen tegenover 10% van de stemmen voor oppositieleider Svetlana Tichanovskaja. De uitslag werd onmiddellijk ter discussie gesteld door veel landen, waaronder de EU, en leidde tot enorme demonstraties in Belarus. Niet eerder had Loekasjenko te maken gehad met een dusdanige opstand, met als gevolg dat hij zich tot Poetin keerde voor hulp, waardoor de deur naar het Westen volledig werd gesloten voor de Belarussische regering. Het Kremlin heeft er ondertussen voor gezorgd dat de economische, militaire en politieke banden met Belarus werden versterkt, waardoor Belarus veranderde in een de facto uitbreiding van Rusland, zonder dat Poetin daadwerkelijk oorlog hoefde te voeren. 

Sinds de verkiezingen van 2020 heeft Belarus zijn politieke en militaire positie op meerdere manieren aangepast om Poetin een gunst te bewijzen. Zo heeft Loekasjenko publiekelijk bekendgemaakt dat het land de Krim beschouwt als een onderdeel van Rusland en heeft Belarus zijn toezegging om een niet-nucleaire staat te blijven ingetrokken, waardoor Russische nucleaire wapens vanuit Belarus ingezet kunnen worden. Daarnaast worden ook Belarussische militaire bases gebruikt om aanvallen uit te voeren op Oekraïne en om de permanente aanwezigheid van Russische troepen in Belarus te vergroten. De recente toenadering van Belarus tot Rusland zorgt dus voor meerdere strategische voordelen voor het Kremlin, niet alleen in de oorlog in Oekraïne, maar ook voor een mogelijke aanval op de Suwałki Gap. In combinatie met de nabijheid van Kaliningrad, vormt Rusland dus een grote dreiging voor de Suwałki Gap.

Invloed intrede Zweden en Finland bij de NAVO

Dan is er nog de kwestie van de intrede van Zweden en Finland tot de NAVO. In juni besloten de landen, die lange tijd vasthielden aan hun neutraliteit, om NAVO-lidmaatschap aan te vragen naar aanleiding van de Russische invasie in Oekraïne. Het feit dat Finland een lange grens deelt met Rusland en Zweden over de Oostzee een relatief nabij doelwit is, heeft ervoor gezorgd dat de landen zich bedreigd voelen door Rusland, met als gevolg het opgeven van hun traditionele neutraliteit. 

Het belangrijkste gevolg van de intrede van Zweden en Finland tot de NAVO vindt plaats op zee. Het gehele zeegebied van de Oostzee tot de Finse Golf zal dan namelijk grenzen aan NAVO-landen waardoor het zeegebied een de facto NAVO-zee wordt. De vraag is dan wat Poetin daarmee doet. Kaliningrad wordt steeds verder ingeklemd door de NAVO en Zweden en Finland kunnen de Russische toegang tot de Oostzee blokkeren. Daarnaast kan het Zweedse eiland Gotland gaan dienen als een militair fort voor de NAVO. Dit kan ervoor zorgen dat Poetin minder geneigd is tot een aanval op de Suwałki Gap, omdat de kans op een snelle reactie van de NAVO aannemelijker wordt. De toetreding van Zweden en Finland kan de kans op een aanval echter ook juist vergroten, omdat een landbrug naar Kaliningrad dan nog noodzakelijker wordt voor de Russische veiligheid. 

Wat kunnen de EU en de NAVO doen?

Hoewel het Russische leger momenteel veel mankracht vereist voor de oorlog in Oekraïne, betekent dat niet automatisch dat een aanval op de Suwałki Gap onmogelijk is. Zoals eerder gezegd verschillen de Baltische Staten van Oekraïne door hun lidmaatschap van de Europese Unie en de NAVO. Wat betreft de EU laat het defensiebeleid nog wel wat wensen te over. Hoewel de oorlog in Oekraïne ervoor heeft gezorgd dat veel EU-lidstaten meer investeren in defensie, is er nog steeds een gebrek aan een verenigd defensiebeleid en vertrouwen veel EU-landen meer op hun lidmaatschap van de NAVO als het gaat om militaire samenwerking. Op de korte termijn is het dus logischer om te kijken wat de NAVO kan doen om de Suwałki Gap te beschermen. Door artikel 5 van het NAVO-verdrag zijn leden verplicht om hulp te bieden als een ander lid bedreigd wordt. De vraag in het geval van de Suwałki Gap is echter of er wel effectieve hulp geboden kan worden tijdens een mogelijke aanval.

Als gevolg van de Russische annexatie van de Krim in 2014 werd besloten om meer permanente troepen te stationeren in de Baltische Staten en Polen onder de naam Enhanced Forward Presence. In zowel Estland, Letland, als Litouwen zijn ongeveer 1500 militairen gestationeerd. Dat is niet voldoende om een Russische aanval af te slaan, maar vooral om te tonen dat de NAVO niet af zal wachten in het geval van een aanval. Daarnaast zijn er nog ongeveer 40.000 NAVO-militairen in de regio die snel in actie kunnen komen en investeren de Baltische Staten zelf ook veel in hun defensie, meer dan de 2% van het Bruto Nationaal Product die wordt verwacht van de NAVO.  

Gevreesd wordt echter dat dit niet genoeg zal zijn, aangezien er momenteel vooral sprake is van middelen om te reageren op een aanval in plaats van het structureel versterken van de defensiecapaciteit van de Baltische Staten. Het is hierbij belangrijk dat er niet enkel gefocust wordt op de Suwałki Gap, want hoewel inname van de grens ervoor kan zorgen dat de Baltische Staten afgezonderd worden van de rest van Europa en de NAVO, is het niet de enige plek die mogelijk bedreigd wordt. Vooral in Estland en Letland zijn er meerdere dorpen en steden die dicht bij de Russische grens liggen en dus relatief makkelijk ingenomen kunnen worden. Hoewel dit misschien minder dramatisch lijkt dan volledige isolatie van de Baltische Staten, is het belangrijk om niet te vergeten dat er meerdere aanvalsmogelijkheden zijn voor Rusland. In plaats van het stationeren van veel troepen bij de Pools-Litouwse grens, is het waarschijnlijk verstandiger om troepen meer te verspreiden over de Baltische Staten. Al met al is het belangrijk om meer aandacht te besteden aan een mogelijke aanval op de Suwałki Gap, maar moet er ook geen tunnelvisie ontstaan waarbij andere doelwitten uit het oog verloren raken.

Sabine Herder doet een master Crisis and Security Management aan Universiteit Leiden met een specialisatie Intelligence and National Security. Hiervoor heeft ze een bachelor Liberal Arts and Sciences met een hoofdrichting in Internationale Betrekkingen gedaan.

Beeld: Shutterstock