Waarom is Europa nog steeds de “elephant in the room”?

De invloed van de Europese Unie is elke dag merkbaar in de dagelijkse gang van zaken; zowel in je directe omgeving als op landelijk en internationaal niveau. Heel tastbaar is de EU in onze dagelijkse transacties als we de euro gebruiken, maar ook als we medicijnen ophalen bij de apotheek die goedgekeurd zijn door de Europese medicijn waakhond (EMA) of wanneer je je eigen hond uitlaat in een natuurgebied aangelegd met Europese subsidies. Toch heeft de EU een kleine rol in deze campagne gespeeld, enigszins begrijpelijk door corona, maar ook hier speelt juist de EU een cruciale rol. Denk bijvoorbeeld aan de goedkeuring door de EMA van vaccins en het sluiten van deals met farmaceuten. Alle zaken die de laatste maanden niet bepaald geringe media aandacht hebben gehad. Juist de grote vinger die Brussel heeft in de vaccin-pap, maakt het opmerkelijk dat de EU als onderwerp nauwelijks voorbij is gekomen in de afgelopen verkiezingsretoriek. Daarnaast heeft de pandemie ons ook bewust gemaakt van het feit dat Europa toch wel erg afhankelijk is van andere producenten in de wereld als het gaat om geneesmiddelen en medische beschermingsmiddelen. De kwetsbaarheid die Europa ervaart door gebrek aan zelfvoorziening op dit gebied is ook een onderwerp dat pijnlijk afwezig lijkt in deze verkiezingsronde. In andere jaren leek de EU en gelieerde problematiek een grotere rol te spelen tijdens de Tweede Kamerverkiezingen. 

Waar de politici in hun debatten en interviews vooralsnog weinig aandacht hebben voor de EU, zal dit artikel verder ingaan op de rol van Europa en de plannen die de politieke partijen hebben met dit onderwerp. Door middel van een korte analyse van de verkiezingsprogramma’s kan een overzicht worden gegeven van de belangrijkste EU-gerelateerde onderwerpen en worden een aantal opvallende zaken belicht die anders minder aan bod zouden zijn gekomen. 

(TV) debatten

De EU leek maar een kleine rol te spelen binnen de grote debatten; in het RTL-debat werd de EU slechts één keer benoemd, toen Geert Wilders (PVV) Mark Rutte (VVD) ervan beschuldigde 340 miljard euro te verspillen aan de EU. Enigszins opvallend was de redenering van Sigrid Kaag (D66) dat Rutte de relaties met Europa heeft laten verzaken door niet solidair te zijn. Kaag bracht de EU weer onder de aandacht tijdens het NOS-debat met Lilian Marijnissen. Deze discussie ging vooral over het gebruik van de Euro en Europese samenwerking. Er werd niet heel diep op de inhoud gefocust en echt concrete plannen voor Europees beleid bleven uit.

Partijstandpunten

Wanneer men de verkiezingsprogramma’s induikt en doorscrollt naar het kopje “Europa”, komen de vaak gedetailleerde plannen van de partijen in beeld. Hierbij is het erg interessant dat partijen totaal verschillende onderwerpen met betrekking tot de EU naar voren brengen. Echter, in grote lijnen zijn veruit de meeste partijen in het politieke landschap positief over het Nederlandse EU-lidmaatschap, op een aantal na zoals de PVV en het Forum voor Democratie (FvD). Waar de verschillen duidelijk worden is in hoe de partijen kijken naar de toekomst van de EU en de rol van Nederland hierin. 

Naast de toekomstplannen zijn de onderwerpen waar extra nuance op wordt gelegd een goede indicator van waar de partijen het meeste waarde aan hechten.

Rechts nationalistische partijen: Pro-Nationalisme, Anti-EU?

Rechts nationalistische partijen zijn in het algemeen niet pro-EU. De naam zegt het al, deze partijen argumenteren meestal voor een nationale aanpak.

De PVV legt de nadruk op het vele geld dat naar de EU gaat en de zogenaamd door de EU gefaciliteerde islamisering van Nederland. Als nationalistische partij ligt dan ook de nadruk op uittreding uit de EU. Naast verschillen, zijn er ook een hoop overeenkomsten en vergelijkbare standpunten tussen de partijen. FvD pleit bijvoorbeeld voor een ‘intelligente’ NEXIT en een ander type samenwerkingsverband. Samen met de PVV zijn dit de enige twee partijen die momenteel pleiten voor uittreding uit de Unie. JA21, de inmiddels bekende gegroepeerde afsplitsing van FvD en nieuwkomer deze verkiezingen, staat voor een meer “afgeslankte” Europese Unie met minder macht en invloed en meer flexibele samenwerking en een focus op economische onderwerpen.

Deze drie rechts-eurosceptische partijen menen verder dat de EU meer en meer een “transferunie” is geworden, oftewel dat rijkere landen betalen voor de economisch minder sterke landen in de unie en dat dit per saldo nadelig is voor Nederland. Een andere overeenkomst is dat een groot gedeelte van de partijen benoemt dat ze het functioneren van de rechtsstaat en de democratie binnen EU-lidstaten erg belangrijk vinden. Dit kan direct worden gerelateerd aan de beslissing van de EU om het ontvangen van gelden uit het financieel Corona steunfonds te verbinden aan de voorwaarde dat de principes van de rechtsstaat gerespecteerd dienen te worden. Dit recente besluit van afgelopen december komt herkenbaar terug in de partijprogramma’s.

Christen-democratie: Duitsland als de spil

Van de Christelijke partijen stelt de SGP dat de EU ‘zijn plek moet kennen’ en zonder kapsones moet kunnen functioneren. Een ander uniek punt binnen het SGP-programma is dat de partij stelt dat de EU moet samenwerken vanuit de eeuwenoude christelijke en samenbindende wortels. Ook opvallend is dat de SGP en de ChristenUnie beide in hun programma stellen lid te willen zijn van de EU zolang Duitsland lid is. 

Het CDA pleit in Europa voor minder focus op uniformiteit en meer ruimte voor maatwerk. Het ziet daarin een oplossing in het creëren van ruimte voor ‘kopgroepen’ in de vorm van kleine bundelingen van lidstaten die samen optrekken in bepaalde beleidsterreinen. Dit wordt ook wel “Multi-speed Europe” genoemd. Een vrij unieke opvatting over de toekomst van Europa in het huidige politieke landschap. Verder zet ook het CDA in op een ‘zelfbewuste’ Europese Unie Die in een steeds kleinere wereld krachtig positie moet innemen op actuele thema’s als klimaat, migratie, vrede en veiligheid en zet in op samenwerking op deze zaken. Binnen het programma van de ChristenUnie komt de Europese aanpak van de vluchtelingencrisis sterk naar voren binnen het Europees beleid en is hier vrij uniek in.

Socialistische partijen: verdeeldheid op het linker vlak

Van de socialistische partijen wil vooral de PvdA graag via de EU grotere mondiale problemen oplossen, met name een CO2-belasting, een EU rechtsstaat mechanisme en regelingen om belastingontwijking te voorkomen. Een ander interessant punt is de zogenaamde sociale vooruitgang clausule op Europese verdragen en de introductie van een nieuwe bijbehorende onderhandelingsprocedure.

De SP staat bekend als de meest eurosceptische partij op links; zij willen een nieuw Europees samenwerkingsverdrag met meer autonomie voor de individuele lidstaten. De huidige EU wordt als een ondemocratische superstaat gezien. Ook willen zij graag uit de Euro. 

GroenLinks zet evenals de PvdA in op de EU als het aankomt op het aanpakken van grensoverschrijdende problematiek. Specifiek op het thema klimaat wil GroenLinks fors inzetten op de verhoging van Europese CO2-heffingen, een EU-supernet voor groene stroom, invoering van een “carbon border tax” op bijvoorbeeld soja en palmolie en strenge EU-regels voor hergebruik van grondstoffen. Verder stelt de partij voor om Europese begrotingsregels te verruimen, waardoor landen de ruimte krijgen om te investeren in hun economie vanwege de Coronacrisis.

Daarnaast stelt de partij dat er moet worden aangestuurd op hervormingen en democratisering van de EU. Dit kan door het Europees Parlement meer invloed te geven waardoor ze zelf wetsvoorstellen kunnen  doen, wat op het moment alleen gedaan kan worden door de Europese Commissie.

De PvdD (Partij van de Dieren) wil via de EU in de eerste plaats milieuproblematiek aanpakken door alle subsidies in gemeenschappelijk landbouwbeleid te schrappen en over te stappen op een Europese agro-ecologische en diervriendelijke landbouw. Verder moet Brussel minimaal 50% van de Europese meerjarenbegroting inzetten voor klimaat, natuur en milieu. Deze voorstellen worden op dit moment door geen andere partij gemaakt en zijn hierdoor qua omvang opvallend.

Liberale partijen: Bescherming en rechtsstaat

Onder de liberale partijen stelt D66 als eerste actiepunt voor een jaarlijkse check uit te voeren van Europese waarden bij iedere lidstaat (rechtsstaat, democratie en mensenrechten). Verder stelt de partij voor een apart bewindspersoon aan te stellen voor Europese zaken en wil zij het lidmaatschap van de EU verankeren in de grondwet, als bescherming tegen bijvoorbeeld een mogelijke Nexit. D66 is per definitie een partij die een pro-Europese koers wil varen,waarbij ze de Europese Unie verstevigen willen verankeren in Nederland, via de grondwet en een kabinetspost. Daarnaast stelt ze ook hervormingen voor door bijvoorbeeld de mogelijkheid om individuele commissieleden af te zetten te bewerkstelligen. (Nu kan alleen de Commissie in zijn geheel worden weggestuurd).

De VVD begint met stellen dat een sterke EU “noodzakelijk is om de manier van leven in Nederland te beschermen.’’ Samenwerking op bepaalde beleidsterreinen als bewaking van buitengrenzen, (cyber)veiligheid en migratie mogen van de VVD versterkt worden. Ze is terughoudend in verdere uitbreiding van de EU, zoals veel anderen partijen, en vindt dat er meer moet worden gewerkt met associatieverdragen. Daarnaast zet de VVD in op snelle terugkeer van de begrotingsregels zodra corona achter de rug is en ziet ze geen toekomst voor Europese belastingen. 

Nieuwe en kleine partijen: Vernieuwende inzichten of meer van hetzelfde?

Volt is een andere nieuwkomer in het speelveld van deze verkiezingen, maar al langer bekend internationaal als eerste partij die in meerdere EU landen meedoet en ook in het Europees Parlement zit. Deze partij vaart een uitgesproken pro-Europese koers en ziet graag dat hervormingen worden doorgevoerd die betrekking hebben op de macht van het Europees Parlement die het recht moet hebben initiatief te nemen met wetsvoorstellen en dat het Parlement voortaan de Commissie president kiest. Daarnaast ziet Volt heil in het heffen van Europese belastingen op multinationals en wil zij een Europese minister van Financiën aanstellen die verantwoordelijk gaat zijn voor de begroting.

50Plus staat voor een “kritisch lidmaatschap” van de EU, maar ziet ook het belang van een sterke en stabiele EU. Verder wil de partij geen uitbreiding van de EU en wilt het lidstaten die zich niet aan “regels” houden, uitsluiten van de EU. Als laatste ziet zij graag het aantal zetels in  het Europees parlement verminderd en een niet verdere stijging van de EU-begroting.

DENK is ook zelfverklaard voorstander van Nederlands EU-lidmaatschap, vanwege het “doorvoer karakter” van de Nederlandse economie. Verder legt DENK nadruk op de EU als waardegemeenschap, waarin lidstaten die zich niet houden aan de principes van de rechtsstaat en democratie worden bestraft. Als laatste is de partij voor een Europees Parlement met meer macht om de Commissie te controleren. 

Toon en lengte

Wat erg opvallend is, is dat de partijen die waarschijnlijk het meest kritisch zijn op de Europese Unie, namelijk FvD, PVV en de SP, eigenlijk maar heel beknopt de EU bespreken. Daarnaast verbinden ze hier ook geen concrete plannen aan. De SGP heeft daarentegen een erg uitgebreid plan voor de EU met vele verschillende voorstellen. Dit geldt ook voor de CU, die ook uitgebreid zijn in hun ideeën en plannen. Er zijn voorstellen over wetten binnen de huidige EU structuur, maar er zijn ook verschillende voorstellen die de huidige structuur willen veranderen. Soms betreft dit zaken zoals NEXIT, maar dit zijn ook voorstellen voor andere beslissingsvormen, samenwerkingsverbanden, e.d. De meest drastische plannen lijken het minst besproken te worden. Daarnaast lijken veel partijen ook een duidelijke Europese katern voor  hun Europees beleid te missen. Europees lidmaatschap wordt meestal wel besproken, maar wat partijen binnen de EU willen doen blijft uit. Dit is opmerkelijk want Europees beleid heeft wel degelijk invloed op Nederland. Een duidelijk plan en pro-activiteit kan de Nederlandse onderhandelingspositie mogelijk verbeteren.

Conclusie

Europese zaken zouden een veel belangrijkere rol moeten spelen tijdens de verkiezingen. Momenteel is er nauwelijk aandacht voor de EU, hierdoor is het ook onduidelijk wat er precies te kiezen valt op dit vlak. In de laatste dagen van de campagne werd door sommige organisaties de hashtag #EUolifant genoemd. De EU was de ‘elephant in the room’, die niet benoemd wordt, maar toch erg belangrijk is. Wanneer er hier een actiever debat over wordt gevoerd, worden de verschillen duidelijker. De EU is misschien niet de eerste scheidslijn waarlangs men stemt, maar het is zeker een belangrijke dimensie. Hoe Nederland de EU benadert en welke moties naar voren worden gebracht heeft veel invloed op het alledaagse leven van burgers, ook al is dat niet altijd direct merkbaar.

Bovendien zet een actief debat de EU weer op de maatschappelijke en politieke agenda. Dit kan zorgen voor een proactiever en mogelijk beter EU-beleid. Zo werd in de exitpolls van ISPOS de EU niet genoemd in de top redenen waarom mensen op een bepaalde partij stemmen. De uitslag zegt ook vrij weinig over de positie van de EU. Aan de ene kant hebben eurosceptische partijen als Forum voor Democratie en JA21 veel zetels gewonnen, maar een duidelijke pro-Europese partij, D66, heeft ook veel zetels gewonnen. Aangezien de EU maar een kleine rol speelde in het vormen van het besluit om op een bepaalde partij te stemmen zijn er hier weinig conclusies aan te binden. Toch zullen de huidige partijen in de komende vier jaar verschillende beslissingen over de EU moeten maken.

Anoek Zijderveld is recentelijk afgestudeerd en heeft een Master in International Relations: Global Political Economy.

Sietse van der Wal is student Europese Studies aan de Universiteit Maastricht en verdiept zich in institutionele vraagstukken op EU niveau

Afbeelding: Shutterstock