Waarom de Unielijst invasieve exoten zo belangrijk is.

Intensieve tassencontroles bij de douane op zoek naar… fruit? Misschien heb je het wel eens gezien in het tv-programma Border Security. In de Australische versie van dit programma wordt de douane van het land gevolgd. De douane krijgt met van alles te maken, waaronder drugssmokkel of de invoer van verboden middelen, maar ook met met de smokkel van verboden organismen. Wellicht is het je dan ook opgevallen hoe ontzettend streng de invoerregels zijn voor organismen. Deze strenge regels zijn er niet voor niets. Ze zijn er namelijk onder andere om de Australische inheemse flora en fauna te beschermen. 

In de Europese Unie (EU), en in de  aparte lidstaten, zijn er ook aardig wat regels rondom de invoer van organismen om de natuur te beschermen. Echter is er steeds meer sprake van de aanwezigheid van planten, dieren of andere levende organismen die hier niet van nature voorkomen, oftewel invasieve exoten. Dit is een groot probleem, omdat deze organismen een groot risico vormen voor de inheemse flora en fauna, maar ook voor de gezondheid, veiligheid en economie. De EU heeft daarom een Unielijst invasieve exoten ingevoerd; een lijst met daarop schadelijke exotische planten en dieren waar een verbod op bezit, handel, kweek, transport en import voor geldt. Maar wat zijn nou precies invasieve exoten, hoe komen ze hier en wat wordt er aan gedaan om hun invloed zo klein mogelijk te houden? Je leest het in dit artikel.

Wanneer is een organisme een (invasieve) exoot?

Er zijn aardig wat criteria van toepassing voordat een diersoort, plantensoort of ander organisme als invasieve exoot gekenmerkt kan worden. Wanneer een soort die niet van nature voorkomt in een land opduikt in de natuur, dan noemen we dat een uitheemse soort. Op EU-niveau kan het bijvoorbeeld voorkomen dat door klimaatverandering, of andere omstandigheden, een soort die inheems is in de ene regio zich gaat verplaatsen naar de andere regio. Pas wanneer kan worden vastgesteld dat deze plant of dit dier door menselijk handelen in het land terechtgekomen is, wordt het een exoot genoemd. 

Voordat een exoot een invasieve exoot kan worden genoemd, gaat er wat tijd overheen. Het kan namelijk zijn dat een uitheemse soort of een exoot uit zichzelf weer wegtrekt uit een land. Dit is bijvoorbeeld het geval wanneer het toch niet goed gedijt in het klimaat waar het in terechtgekomen is. Het is maar een klein gedeelte van de exoten die het voor elkaar krijgt om zich te vestigen in de natuur van het “gastland”. Deze gaan zich vervolgens vermeerderen. Dit vermeerderen kan schadelijk zijn voor inheemse soorten, omdat ze leefruimte innemen of omdat ze bijvoorbeeld een bepaalde inheemse diersoort als prooi gaan beschouwen. Het zijn deze exoten die uiteindelijk invasieve exoten worden genoemd. Wanneer wordt vastgesteld dat een exoot schadelijk is voor de natuur, worden ze op de invasieve exotenlijst gezet. Deze lijsten komen dus voor op Europees niveau in de vorm van de Unielijst invasieve exoten, maar ook op landelijk niveau. 

De Unielijst invasieve exoten

In 2014 werd de eerste stap naar de Unielijst gezet met verordening nr. 1143 “betreffende de preventie en beheersing van de introductie en verspreiding van invasieve uitheemse soorten”. Uit deze verordening ontstond in 2016 de eerste Unielijst invasieve exoten. De verordening stelt vast dat niet elke uitheemse soort, of exoot, gevaarlijk is voor de Europese natuur. Deze soorten worden dan ook niet meegenomen in de verordening. De exoten die invasief worden, kunnen volgens de verordening “ernstige negatieve gevolgen hebben voor de biodiversiteit en aanverwante ecosystemen”. 

De aanwezigheid van invasieve exoten kan echter ook economische en sociale gevolgen hebben. Je moet daarbij denken aan nadelige gevolgen voor de menselijke gezondheid, veiligheid of de economie. Dat een invasieve exoot een gevaar kan zijn voor de menselijke gezondheid is vrij logisch, maar misschien vraag je je wel af hoe het kan dat invasieve planten en dieren een gevaar kunnen zijn voor de veiligheid of de economie. 

Een voorbeeld is een van de meest invasieve exoten die de EU op de lijst heeft staan: de Japanse duizendknoop. Op het moment is er een grootschalig onderzoek gaande naar de bestrijding van deze plant, wat hard nodig is omdat de Japanse duizendknoop zich snel aan het vermeerderen is. De plant kan met zijn sterke wortelstokken en stengels serieuze schade aanrichten aan gebouwen, leidingen en zelfs wegen. Daarnaast groeit de plant ontzettend snel en is hij zeer moeilijk te bestrijden, waardoor inheemse plantensoorten verdrongen worden. De plant zou daarom potentieel de oogst kunnen aantasten, als die niet bestreden wordt.

Voordat een exoot op de Unielijst belandt, wordt er een risicobeoordeling gedaan door de Europese Commissie. Deze risicobeoordeling bestaat uit acht stappen waarin onder andere de identiteit van een soort wordt vastgesteld, het voortplanting- en verspreidingspatroon in kaart worden gebracht, er wordt beschreven hoe de soort mogelijk is geïntroduceerd in het gebied en waarin het risico van de aanwezigheid van de soort wordt beoordeeld. Tenslotte wordt er gekeken waar in de EU de soort op dat moment al voorkomt. 

Naast dat de negatieve gevolgen van de introductie van een exoot worden vastgesteld, worden ook de voordelen van de introductie vastgesteld. Pas als de voordelen niet opwegen tegen de nadelen, wordt een soort op de Unielijst geplaatst. Naast dat de Commissie soorten kan aandragen voor de lijst, kunnen lidstaten ook een verzoek indienen om een soort te laten opnemen op de Unielijst. Op het moment dat zij dit doen, zijn ze zelf verantwoordelijk voor het uitvoeren van de risicobeoordeling. 

In de verordening zijn ook de regels opgenomen die van toepassing zijn op het omgaan met de invasieve exoten. De soorten die op de Unielijst staan mogen niet opzettelijk:

• de EU worden binnengebracht;
• worden gehouden;
• worden gekweekt;
• worden vervoerd;
• worden verhandeld;
• worden gebruikt of uitgewisseld; 
• worden toegestaan zich voort te planten;
• worden vrijgelaten in het milieu.

De lijst heeft dus betrekking op commerciële houders, maar ook op particulieren die invasieve planten of dieren in hun bezit hebben. De Unielijst is een zogenaamde “dynamische lijst”. De eerste Unielijst verscheen dus in 2016, maar inmiddels zijn we beland bij de derde aanvullende Unielijst, die verscheen op 12 juli 2022. Het is niet enkel zo dat er nieuwe soorten worden toegevoegd. Soorten kunnen ook van de lijst worden afgehaald wanneer de regels geen voordeel meer vormen op het beleid rondom die specifieke soort. Het komt echter bijna niet voor dat een soort van de lijst wordt afgehaald. De laatste aanvulling kende een uitbreiding van 22 nieuwe soorten. 

Invasieve exoten: de schildpad 

Om wat meer een idee te krijgen van wat een invasieve exoot nou eigenlijk is, hoe die zich verspreidt en wanneer een soort op de lijst belandt, stel ik je graag voor aan een van de meest bekende invasieve exoten in de regio: de schildpad. 

De schildpad is al sinds 2016 aanwezig op de Unielijst. Specifiek gaat het hier over de Lettersierschildpad, de Trachemys scripta. In Nederland worden drie ondersoorten van de Lettersierschildpad waargenomen: de Roodwangschildpad (Trachemys scripta elegans), de Geelwangschildpad (Trachemys scripta troostii) en de Geelbuikschildpad (Trachemys scripta scripta). Voordat de Unielijst beperkende maatregelen legde op de invoer, kweek en handel van deze schildpadden, waren deze diertjes zeer populair als huisdier in onder andere Nederland. Dit is ook een van de redenen waarom de schildpad hier een invasieve exoot kon worden. Op het moment dat iedereen met een schildpad als huisdier deze netjes in het verblijf laat, is er geen probleem, maar dat is nou juist waar het mis ging. 

Een schildpad kan ontzettend oud worden. Een Roodwangschildpad wordt bijvoorbeeld gemiddeld 30 tot 50 jaar oud. Omdat de beestjes zo oud kunnen worden en omdat mensen er misschien op uitgekeken raakten, werden schildpadden regelmatig gedumpt in de natuur. Als we als voorbeeld Nederland nemen, dan zien we dat de gemiddelde ondersoort van die Lettersierschildpad makkelijk kan overleven in de Nederlandse natuur. De beestjes graven zichzelf in wanneer het te koud wordt en kunnen zo goed overwinteren. Daarnaast eten ze zich vol aan de verschillende vissoorten die ze vinden in sloten en meren. Ook kunnen ze zich voortplanten in dit klimaat. Je raadt het al, omdat de schildpad goed gedijt in het klimaat en zich ondertussen vol eet aan inheemse vissoorten, worden de beesten een gevaar voor de biodiversiteit. 

En zo geschiedde; de schildpad werd op de eerste Unielijst gezet. De invoer van de Lettersierschildpad was al sinds 1998 verboden in de Europese Unie, maar sinds 2016 is het dus ook verboden om de schildpad te verkopen. Dit betekent echter niet dat iedereen die op dat moment een schildpad had, deze moest laten inslapen. Met de verordening uit 2014 is namelijk bepaald dat als iemand een dier in bezit heeft op het moment dat deze op de Unielijst belandt, het dier gehouden mag worden totdat het een natuurlijke dood sterft. Dit verklaart waarom je bij de binnenvijver in een niet nader te noemen vakantiepark nog wel eens een schildpad ziet relaxen op een steen. Ook zijn er algemene overgangsregels voor verkopers van dieren en planten die in het eerste en tweede jaar gelden, nadat een soort op de Unielijst is geplaatst. Soms komt het ook voor dat die overgangsperiode langer duurt, zoals bijvoorbeeld het geval is bij de populaire vijverplant Watersla, die in juli 2022 op de lijst belandde.

Het belang van de Unielijst

Betekent het verbod op invoer, kweek en handel in de Lettersierschildpad dat we in de Europese natuur nergens nog schildpadden vinden waar ze eigenlijk niet horen? Absoluut niet. Kijk maar eens om je heen bij een sloot of meer, dan spot je er nog wel eens eentje. Schildpadden zijn nog steeds in grote getalen te vinden, omdat er bijna geen beginnen aan is om de dieren te bestrijden. Dit zien we in de praktijk bijvoorbeeld ook bij een ander bekend lid van de Unielijst, namelijk de Amerikaanse rivierkreeft. De diertjes komen in zulke grote getalen  voor in de Europese wateren, dat bestrijding bijna niet mogelijk is. 

De schildpad en de kreeft kwamen voor de invoer van de Unielijst al voor in de EU en laten duidelijk zien hoe belangrijk het is dat een lijst voor invasieve exoten bestaat en dat deze goed gehandhaafd wordt. Dat de Unielijst constant aangevuld wordt, laat zien dat de zorgen rondom de aantasting van de Europese biodiversiteit gegrond zijn. Door de steeds verdere globalisering van de vrije markt komen er steeds meer planten en dieren de grenzen over die serieuze schade kunnen aanrichten aan de Europese natuur. Dit wordt versneld door klimaatverandering, omdat het Europese klimaat ook steeds aantrekkelijker wordt voor deze soorten om zich blijvend te vestigen. 

Misschien denk je bij het kijken van Border Security dat het overdreven is dat Australië de invoer van organismen zo intensief controleert en ook de regels streng handhaaft. Toch kan één pitje uit een ongevaarlijk ogend stuk fruit een keten aan ellende voor de biodiversiteit betekenen. Een voorbeeld zoals die van de Japanse duizendknoop laat zien dat het nog niet zo verkeerd zou zijn als we in de EU ook net even wat strenger zouden omgaan met de invoering van levende organismen. Als we dit niet doen zal de biodiversiteit verder worden aangetast. Daarnaast zou de aanwezigheid van een invasieve exoot daadwerkelijk een gevaar voor de gezondheid of de veiligheid kunnen gaan vormen en dat zouden we, met een pandemie vers in het geheugen, koste wat het kost moeten willen voorkomen.  

Esmee Slutter studeerde recent af aan de Universiteit van Amsterdam binnen de masteropleiding East European Studies. Voorheen behaalde ze bachelors in Geschiedenis (Radboud Universiteit) en Russische Studies (Universiteit Leiden).

Beeld: Shutterstock