De manier waarop de Europese dwergstaten zich verhouden tot de Europese Unie.

Europa herbergt een paar van de kleinste soevereine landen ter wereld, ook wel dwergstaten genoemd. Genesteld tussen de grenzen van de Europese Unie (EU) vinden we Andorra, Liechtenstein, Monaco, San Marino en het allerkleinste land in de wereld: Vaticaanstad. Gezamenlijk hebben de Europese dwergstaten nog geen 200.000 inwoners (ongeveer net zoveel als Almere). Daarmee zijn ze samen nog niet half zo groot als de kleinste EU-lidstaat, Malta, wat 530.000 inwoners heeft. Desondanks zijn de dwergstaten erin geslaagd om hun onafhankelijkheid te behouden, zelfs in tijden van onrust en oorlogen die het Europese continent gekend hebben, en kent ieder land een eigen geschiedenis en culturele tradities. Een opvallend feit: ondanks dat de dwergstaten goede relaties hebben met hun buurlanden, zijn ze geen van allen lid van de EU. Waarom is dat en hoe is de relatie tussen de dwergstaten en de EU? 

Size matters als je bij de EU wil horen

Zoals eerder gezegd is Malta nu het kleinste EU-land, maar zelfs vergeleken met de kleinste dwergstaat, Andorra, is dat een reus als je bedenkt dat Andorra slechts 80.000 inwoners heeft. Door hun formaat en bevolkingsaantal zijn de dwergstaten te klein om het volledige acquis communautaire te volgen. Dit zijn alle verdragen en wetten van de EU, de Europese verklaringen en resoluties en alle internationale overeenkomsten die door de EU gesloten zijn.

Daarnaast is de EU op dit moment niet ingericht op het toevoegen van zulke kleine lidstaten. De EU werkt met een proportionaliteitsprincipe wat inhoudt dat leden een aantal zetels in het Europees Parlement toegewezen krijgen gebaseerd op hun inwonersaantal. Daar is echter wel een kanttekening bij te plaatsen: het maximale aantal zetels is 96 en het minimale aantal is zes. Op dit moment hebben Malta, Cyprus en Luxemburg elk zes zetels. Deze landen zijn echter nog steeds een stuk groter dan de dwergstaten. Als San Marino met 33.000 inwoners bijvoorbeeld lid van de EU zou willen worden, zou het land met de huidige regels dus ook zes zetels moeten krijgen, maar dat lijkt niet bepaald proportioneel. Als de dwergstaten zich dus bij de EU willen voegen, moet het huidige systeem volledig op de schop en dat is voor velen een brug te ver. 

De EU heeft relaties met alle dwergstaten, maar er is geen officiële strategie die betrekking heeft op de dwergstaten in het algemeen. In plaats daarvan zijn er grote verschillen zichtbaar in de relaties tussen de EU en de individuele dwergstaten. Hieronder volgt een overzicht met de verschillende dwergstaten en hoe zij zich allemaal verhouden tot de EU.

Andorra

Het Prinsdom Andorra ligt in de Pyreneeën op de grens tussen Frankrijk en Spanje. Het land staat bekend om zijn luxueuze skiresorts. De hoofdstad, Andorra la Vella, is dan ook een van de hoogstgelegen hoofdsteden van Europa. Andorra heeft ongeveer 80.000 inwoners die veelal Catalaans spreken – de officiële taal van Andorra. In 1991 werd Andorra lid van de Europese douane-unie waardoor er geen invoerrechten geheven worden op producten van en naar het land. Opvallend is dat Andorra niet tot de Schengenzone behoort. Als je naar het land wil reizen, via Frankrijk of Spanje aangezien Andorra geen vliegveld heeft, moet je dus langs een (niet zo strenge) grenscontrole. Sinds 2002 gebruiken de Andorrezen de euro als primaire valuta, maar het duurde tot 2011 voordat de regering van Andorra een overeenkomst sloot met de EU waardoor de euro het officiële betaalmiddel van de dwergstaat werd. 

Een vaak onderbelichte reden waarom intensievere samenwerking tussen Andorra en de EU niet snel realiteit zal worden, zijn de extreem strenge abortuswetten die gelden in de dwergstaat. Het ondergaan van een abortus is in alle gevallen verboden, dus ook in gevallen van verkrachting, incest en ernstige foetale afwijkingen. Dit komt door het unieke bestuurssysteem van Andorra, want hoewel er een democratisch gekozen regering is, zijn er ook twee prinsen die fungeren als staatshoofden. Een van de prinsen is de Franse president en de ander is de bisschop van het rooms-katholieke bisdom Urgell in Spanje. De rol van de prinsen wordt voornamelijk als symbolisch gezien, maar in de praktijk betekent het hebben van een rooms-katholieke leider dat abortus ondergaan verboden is. Vrouwen die wel een abortus laten plegen kunnen in de gevangenis eindigen. Hoewel de Europese Commissie in april van dit jaar een associatieverdrag met Andorra en San Marino heeft aangekondigd dat de landen meer toegang verschaft tot de Europese markt, lijkt het onwaarschijnlijk dat de relatie tussen de EU en Andorra zich zal uitbreiden naar niet-economische aspecten. 

Liechtenstein

Het welvarende Liechtenstein ligt tussen Zwitserland en Oostenrijk. Het vorstendom, met hoofdstad Vaduz, is het enige Europese land dat volledig in de Alpen ligt. Liechtenstein, met zijn bijna 40.000 inwoners, wordt vaak gezien als een van de meest succesvolle dwergstaten, niet alleen in Europa, maar ter wereld. Een belangrijke reden hiervoor is de welvarendheid van het land, wat onder meer komt doordat Liechenstein een enorm belastingparadijs is en het hoogste bruto binnenlands product (bbp) per inwoner heeft. Nog belangrijker voor het succes van Liechtenstein is de manier waarop het vorstendom zijn relaties met andere landen en internationale organisaties heeft geregeld. Op geopolitiek gebied is Liechtenstein door zijn kleine formaat en nog kleinere bevolking, op zijn zachtst gezegd, onbelangrijk en daarom sterk afhankelijk van bescherming die verschaft wordt door internationaal recht, aangezien de dwergstaat zichzelf niet kan verdedigen. Het land daarom een reputatie opgebouwd binnen organisaties zoals de Verenigde Naties (VN) als een voorvechter van het volgen van internationale regelgeving.

Ook in Europa lijkt Liechtenstein alles goed geregeld te hebben, waardoor mogelijk lidmaatschap van de EU eigenlijk niet als optie gezien wordt door de Liechtensteiners. Het is de enige dwergstaat die lid is van de Europese Economische Ruimte (EER) waar, naast de meeste EU-lidstaten, ook Noorwegen en IJsland onderdeel van zijn. Door lidmaatschap van de EER is er vrij verkeer van goederen en diensten mogelijk is tussen Liechtenstein en de EU. Opvallend is dat dezelfde regel niet geldt voor personen. Hoewel Liechtensteiners vrij zijn om te wonen en werken in EU-landen, geldt er andersom een quotum en kunnen inwoners van de EU-landen niet zomaar naar Liechtenstein verhuizen; elk jaar worden er slechts rond de honderd verblijfsvergunningen afgegeven. De dwergstaat is sinds 2011 ook onderdeel van de Schengenzone, maar gebruikt niet de euro als betaalmiddel. In plaats daarvan heeft Liechtenstein een monetaire unie opricht met Zwitserland en gebruikt het dus de Zwitserse frank.

Monaco

Deze stadstaat gelegen aan de Franse Riviera staat voor velen symbool voor luxe. Denk aan het beroemde casino van Monte Carlo die te zien was in de James Bond film GoldenEye en de Formule 1 race die elk jaar plaatsvindt in de Monegaskische straten. Monaco’s 36.000 inwoners worden via een constitutionele monarchie geregeerd door Prins Albert II. Het vorstendom heeft een bijzondere positie als het gaat om deelname aan de EU, omdat het veel Europese regels volgt. In 2002 werd Monaco daarnaast lid van de eurozone. Al decennialang onderhoudt Monaco nauwe banden met Frankrijk. Door deze relatie is de stadstaat de facto onderdeel van de Schengenzone, aangezien er een open grens is met Frankrijk. Daarnaast heeft de relatie er ook voor gezorgd dat Monaco lid is van de douane-unie en het btw-gebied, waardoor de EU gestandaardiseerde btw-regels worden toegepast. De relatie tussen Monaco en de EU zijn dus het gevolg van de Monegaskische banden met zijn enige buurland.

Hoewel Monaco veel Europese wetten naleeft, heeft de stadstaat zijn soevereiniteit op een aantal vlakken behouden. De financiële sector valt hierbij het meest op: inwoners van Monaco hoeven geen belasting te betalen over hun inkomen, waardoor het een zeer aantrekkelijke woonplaats is voor vermogende individuen, zoals onze eigen Max Verstappen. Hoewel dit aantrekkelijk is voor Monegasken, heeft het ook geleid tot een beëindiging van onderhandelingen over een handelsovereenkomst tussen de EU en Monaco. Aanleiding waren de zorgen van Europese financiële instanties over de mogelijkheid dat Monaco kan dienen als een manier om illegale geldstromen naar de EU te sluizen. Deze vrees werd bevestigd door de Financial Action Task Force die constateerde dat de regering van Monaco niet genoeg doet om dit te bestrijden. Als gevolg daarvan is Monaco op een internationale ‘grijze lijst’ terecht gekomen met landen die te weinig doen tegen witwassen en terrorismefinanciering.

San Marino

San Marino is een van de twee dwergstaten die in Italië liggen. De hoofdstad van het land, gelegen op de Monte Titano, heet, heel origineel, ook San Marino. Met zijn 33.600 inwoners is het land niet groot, maar bij fans van het Songfestival zal er wel een belletje gaan rinkelen. San Marino is namelijk de enige dwergstaat die meedoet aan het jaarlijkse liedjesfestijn, ook al komen de San Marinese deelnemers vaak helemaal niet uit San Marino (herinnert iemand zich Flo Rida in 2021?). Naast de enige Songfestivaldeelnemer, is San Marino ook de enige dwergstaat die een republiek is. Sterker nog; San Marino is ’s werelds kleinste en tevens oudste nog bestaande republiek, gesticht in het jaar 301. De republiek heeft daarnaast een bijzonder bestuurssysteem: er zijn twee Kapitein Regenten vanuit verschillende partijen die elke zes maanden gekozen worden. Klinkt bijzonder, maar het lijkt te werken. Dit systeem wordt namelijk al gebruikt sinds 1243.

Dan naar de relatie tussen de EU en San Marino. Officieel is het land geen onderdeel van Schengenzone, maar omdat het volledig ingesloten wordt door Italië is San Marino eigenlijk een de facto lid en genieten de San Marinezen dezelfde voordelen als Italianen, al kan je wel een grenscontrole tegenkomen. Hoewel de dwergstaat ook geen onderdeel is van de eurozone, kan het land door een overeenkomst met de Raad van de Europese Unie toch de euro als munteenheid gebruiken. In 2013 organiseerde de San Marinese regering een referendum over het aanvragen van EU-lidmaatschap. Een kleine meerderheid stemde voor lidmaatschap, maar door de lage opkomst werd de uitkomst ongeldig verklaard. Het referendum overigens werd niet uitgeschreven omdat het EU-lidmaatschap werd aangeboden, maar omdat burgers genoeg handtekeningen hadden verzameld om een stemming af te dwingen. De vraag of San Marino ooit zal toetreden tot de EU blijft voorlopig dus onbeantwoord.

Vaticaanstad

Nu rest ons alleen nog het allerkleinste land ter wereld met slechts 825 inwoners: Vaticaanstad. Het ministaatje is het spirituele en administratieve centrum van de Rooms-Katholieke kerk en huist de residentie van de paus, het Vaticaans Paleis. Vaticaanstad wordt volledig ingesloten door Rome, dus tijdens je stedentrip naar de Italiaanse hoofdstad is een bezoek aan toeristische trekpleisters van het Vaticaan, zoals de Sint-Pietersbasiliek en de Sixtijnse Kapel zeker de moeite waard. Vaticaanstad zoals we het nu kennen is ontstaan in 1929 door het Verdrag van Lateranen dat, onder druk van Benito Mussoloni die sympathie onder de katholieke bevolking wilde kweken, werd getekend. Vaticaanstad is de enige Europese dwergstaat die geen lid is van de VN, al heeft het land wel een waarnemende zetel.

Net als San Marino is Vaticaanstad min of meer onderdeel van de Schengenzone door zijn ligging te midden van Italië. Door een monetaire overeenkomst met de EU mag het land de euro als betaalmiddel gebruiken, ook al behoort het niet tot de Eurozone. In ruil daarvoor moet Vaticaanstad zich houden aan Europese regelgeving omtrent het bestrijden van witwassen en terrorismefinanciering. Hoewel het in het geval van de andere dwergstaten nog enigszins denkbaar is dat zij ooit zullen toetreden tot de EU, is dat bij Vaticaanstad niet het geval. Een vereiste om lid te worden van de EU is een goedwerkende democratie. Vaticaanstad is echter een theocratie, een autoritair systeem onder leiding van de paus. Daarnaast is het door het unieke politieke en economische systeem onmogelijk om ooit te kunnen voldoen aan de Kopenhagen criteria die bepalen of een land kan toetreden tot de EU.

Speciale relaties, maar geen lidmaatschap

Zo, nu weet je wat meer over de dwergstaten die je verspreid over het Europese continent kan vinden. Ondanks hun kleine formaat zijn de ministaten erin geslaagd om hun eigen identiteit en soevereiniteit te behouden, zowel in tijden van onrust als in tijden van verregaande integratie. Hoewel er verschillen zijn in de relaties tussen dwergstaten en de EU, is een belangrijke overeenkomst dat ze allen een speciale plek hebben binnen de EU. De dwergstaten zijn geen volwaardige leden van de EU, maar door overeenkomsten en verdragen kunnen zij wel genieten van veel van de voordelen die de EU met zich meebrengt en dat is best fijn als je zo klein bent.

Sabine Herder heeft een master Crisis and Security Management aan Universiteit Leiden en doet nu de master European Policy aan de Universiteit van Amsterdam. Hiervoor heeft ze een bachelor Liberal Arts and Sciences gedaan met een hoofdrichting in Internationale Betrekkingen.

Beeld: Shutterstock