De mogelijke invloed van de Slowaakse verkiezingen op de steun voor Oekraïne.

Na de Slowaakse parlementsverkiezingen van september 2023 hebben de Europese Unie (EU) en Oekraïne mogelijk iets om zich zorgen over te maken. Bij de recente Slowaakse parlementsverkiezingen is Robert Fico teruggekeerd in het land. Het succes van Fico en zijn populistische linkse partij, Smer-SSD (in het Slowaaks: Smer – Sociálna Demokracia), heeft geleid tot bezorgdheid over de mogelijke toekomstige steun van Slowakije aan Oekraïne in de oorlog met Rusland. Smer-SSD was een prominente partij in de Slowaakse politiek van 2006-2020 door verschillende sociale maatregelen in te voeren en de integratie van Slowakije in de EU te bevorderen. 

De Smer-SSD regeringen zijn echter ook betrokken geweest bij verschillende politieke corruptieschandalen, werden beschuldigd van het verzwakken van de rechtsstaat in Slowakije en worden momenteel gezien als pro-Russisch. Fico heeft uitspraken gedaan die gezien kunnen worden als anti-Oekraïens en pro-Russisch, zoals “Als Smer in de regering komt, sturen we geen munitie meer naar Oekraïne”. Het standpunt van Fico en Smer-SSD heeft gezorgd voor de vrees dat de nieuwe regering van Slowakije de steun van de EU voor Oekraïne zou kunnen belemmeren. 

Bij nader inzien blijkt echter dat de eventuele invloed van Slowakije beperkt zou zijn, maar niet gebagatelliseerd mag worden. Het is de moeite waard om eerst te bekijken hoe het standpunt van Smer-SSD past in de algemene Slowaakse opvattingen over steun aan Oekraïne en andere politieke partijen binnen de Slowaakse coalitie. Daarna rijst de vraag op waarom het geen garantie is dat Slowakije een land binnen de EU zal worden met een anti-Oekraïense houding. 

Slowaakse standpunten over Oekraïne

Het is belangrijk om te weten wat het specifieke standpunt van Smer-SSD is als het gaat om het geven van steun aan Oekraïne tijdens het lopende conflict met Rusland. Op de campagnewebsite van Smer-SSD staat dat “Smer-SSD alle soorten humanitaire hulp aan Oekraïne zal steunen. Smer-SSD blijft militaire hulp aan Oekraïne echter afwijzen, omdat dit slechts leidt tot verlenging van het oorlogsconflict en het lijden van burgers zonder dat de houding van de Russische Federatie verandert”. 

Het standpunt van Smer-SSD over steun aan Oekraïne weerspiegelt het bredere sentiment in Slowakije over dit onderwerp. In onderzoek uitgevoerd door GLOBSEC en geciteerd door Carnegie Europe (twee denktanks die zich richten op Europese kwesties), bleek dat “slechts 40 procent van de Slowaken Rusland als hoofdverantwoordelijke zien voor de oorlog in Oekraïne”. In de Eurobarometer 2023, een enquête uitgevoerd door de EU, bleek dat 54% van de Slowaken het goedkeurde dat de EU financiële steun aan Oekraïne gaf en dat 37% van de Slowaken de aankoop en levering van militaire uitrusting aan Oekraïne acceptabel vond. Ter vergelijking: de algemene EU-brede goedkeuring voor beide acties was respectievelijk 75% en 64%. 

Dit kan twee dingen betekenen. Ten eerste zou Smer-SSD een politieke motivatie kunnen hebben om argumenten tegen verdere steun aan Oekraïne te handhaven. Ten tweede zou Slowakije kunnen botsen met en/of afwijken van het algemene beleid van de EU ten aanzien van Oekraïne. Dit zou kunnen leiden tot een toekomstig conflict tussen Slowakije en de EU. 

Bovendien lijkt de Slowaakse Nationale Partij (SNS) een vergelijkbaar standpunt in te nemen als Smer-SSD als het gaat om steun voor Oekraïne. De partijleider, Andrej Danko, heeft eerder verschillende opmerkingen gemaakt die als pro-Russisch kunnen worden gezien. Zo beweerde hij onder andere dat sommige van de Oekraïense gebieden die momenteel door Rusland worden bezet niet “historisch Oekraïens” zijn. Andrej Danko gebruikte ook reeds de uitdrukking “beste vriend” met betrekking tot de Russische minister van Buitenlandse Zaken Sergei Lavrov. SNS is een van de twee partijen die een coalitieakkoord hebben gesloten met Smer-SSD om een meerderheid te krijgen in het Slowaakse parlement. SNS heeft in haar programma het voorstel opgenomen om “onmiddellijk een einde te maken aan de levering van wapens aan conflictgebieden”. Ook het voorstel om te zorgen voor “betrouwbare leveringen van energie en industriële grondstoffen tegen redelijke prijzen zonder ideologische vooroordelen” werd opgenomen. Dit zou bereikt worden door het “opheffen [van] sancties en hervatten van leveringen van Russische olie, gas en nucleaire brandstof”. 

Deze uitspraken staan lijnrecht tegenover het huidige standpunt van de EU om Oekraïne te steunen door militaire uitrusting te leveren, sancties op te leggen aan belangrijke Russische figuren en de levering van Russische energie stop te zetten. De EU heeft Oekraïne ook gesteund door te helpen bij de herstel inspanningen van het land en door lidstaten te steunen bij de opvang van Oekraïense vluchtelingen. De voorstellen van de coalitiepartner van Smer-SSD laten zien dat Slowakije weleens een lastige partner voor de EU zou kunnen worden binnen het garanderen van voortdurende steun aan Oekraïne. 

Potentieel voor een beperkte impact? 

Bij nader inzien blijkt echter dat de rol die de nieuwe Slowaakse regering zou kunnen spelen in het beperken van de reactie van de EU op het conflict in Oekraïne, beperkt is. Ten eerste is in het coalitieakkoord dat Smer-SSD en SNS ondertekenden ook de politieke partij Hlas opgenomen, die pro-Europese standpunten inneemt. De leider van Hlas, Peter Pellegrini, verklaarde dat een coalitie waar Hlas deel van uitmaakt, de huidige positie van het buitenlands beleid van Slowakije met lidmaatschap van de EU en de NAVO zal handhaven. Zo niet, dan Hlas uit de coalitie stappen. Dit harde standpunt van Hlas kan ervoor zorgen dat de andere twee partijen in de coalitie, Smer-SSD en SNS, niet proberen om Slowakije af te laten wijken van de bestaande EU- en NAVO-standpunten over steun aan Oekraïne. Dit zou de stabiliteit van de coalitie in gevaar kunnen brengen en daarmee ook hun positie in de regering. 

Dit wordt verder benadrukt door de vorige termijnen van Robert Fico als Slowaakse premier. Fico staat bekend als een pragmatisch politicus die het behoud van politieke macht als prioriteit ziet. Carnegie Europe merkte bijvoorbeeld op dat “tijdens zijn vorige drie ambtstermijnen Fico uiteindelijk terugkwam op een aantal van zijn campagne-uitspraken”. Als de onenigheid van de Slowaakse kiezers over steun aan Oekraïne niet toeneemt, zou Fico kunnen besluiten dat het actief werken aan het beperken van de steun van de EU aan Oekraïne niet het risico waard is dat Hlas mogelijk uit de huidige coalitie stapt. Aan de andere kant, als de Slowaakse afkeuring van steun aan Oekraïne blijft groeien, dan zou Fico kunnen besluiten dat het de moeite waard is om te proberen de steun aan Oekraïne te beperken. 

Ondanks dit alles zou de nieuwe Slowaakse regering beperkt kunnen worden in haar mogelijkheden om Europese steun voor Oekraïne te beperken vanwege de institutionele aard van de EU. Het is niet gegarandeerd dat Slowakije verdere EU-sancties tegen Rusland zal blokkeren. Zoals Reuters stelt, “profiteert Slowakije sterk van de Europese ontwikkelingsfondsen”. De EU heeft al laten zien bereid te zijn om lidstaten geld te onthouden. De EU heeft bijvoorbeeld zowel Polen als Hongarije geld onthouden vanwege zorgen over de rechtsstaat in beide landen. De EU heeft dus al laten zien dat ze haar financiering kan gebruiken als ‘stick’ om haar leden ter verantwoording te roepen.

Aangezien Slowakije veel profiteert van EU-financiering, kan de nieuwe coalitieregering besluiten om alleen weerstand te bieden tegen toekomstige EU-steun aan Oekraïne, maar deze niet te blokkeren. Het wordt interessant om te zien welk standpunt Slowakije zal innemen in december van dit jaar, wanneer de EU kan besluiten om toetredingsonderhandelingen met Oekraïne te beginnen. Voor een dergelijk besluit is de steun van alle EU-lidstaten nodig. Het risico bestaat dus dat Slowakije zijn vetorecht gebruikt om te voorkomen dat de toetredingsonderhandelingen met Oekraïne beginnen. 

Nog een Orbán Hongarije?

Op het eerste gezicht is het gemakkelijk om de uitslag van de parlementsverkiezingen in Slowakije te zien als een voortzetting van de opkomst van populistische partijen die de eenheid van de EU in twijfel trekken. Door de pro-Russische uitspraken van twee partijen in de coalitie, Smer-SSD en SNS, lijkt het alsof Slowakije dezelfde kant opgaat als Hongarije onder Viktor Orbán. Dit kan zorgwekkend zijn voor de EU, omdat een nieuwe lidstaat die openstaat voor Rusland een uitdaging vormt voor de EU om een eensgezind regionaal standpunt in te nemen. Dit zou op zijn beurt de opties van de EU kunnen beperken in de relaties met Rusland.

Als we de bovengenoemde factoren (het belang van Hlas, het pragmatisme van Fico en de huidige relatie tussen Slowakije en de EU) in overweging nemen, lijkt het echter niet zeker dat Slowakije een uitdagend EU-lid zal worden. De verkiezingsresultaten van Slowakije moeten niet volledig worden genegeerd, omdat ze de voortdurende groei van populistische bewegingen in Europa weerspiegelen. Op dit moment lijkt Slowakije echter niet voorbestemd om een nieuw Hongarije van Orbán te worden. De EU kan dit verder tegengaan door het instrument van EU-financiering te gebruiken als ‘stick’ en tegelijkertijd andere financiële en politieke ‘carrots’ te bieden om Slowakije in lijn te houden met het algemene EU-beleid.

Viktoria volgde eerder de bachelor Languages and International Relations aan de University of Greenwich in Londen, Verenigd Koninkrijk. Momenteel studeert ze voor een master in European Union Studies aan de Universiteit Leiden.

Beeld: Shutterstock