Wat nostalgie in Midden-Europa ons kan leren over Oost-West betrekkingen in de 21ste eeuw.

In juni 2015 lanceerde supermarktketen Lidl in Tsjechië een bijzondere reclamecampagne die ieders verwachtingen overtrof. Tijdens deze periode, die Retro týden (Retro week) werd genoemd, bracht Lidl zo’n 40 artikelen uit de jaren ’70 terug. Met andere woorden: artikelen uit de Tsjecho-Slowaakse Socialistische Republiek. Deze promotie varieerde van het tijdelijk verkopen van producten in hun oude verpakking tot het tijdelijk herintroduceren van producten die al tientallen jaren uit de schappen waren verdwenen: melk verpakt in zakken, rumové pralinky (met rum gevulde pralines), Májka leverpastei, Jelen zeep; de lijst gaat maar door. Overal in het land stonden mensen in de rij voor Lidl-winkels om de producten te bemachtigen en ze waren dan ook in een mum van tijd uitverkocht. Sinds deze eerste succesvolle Retro týden heeft Lidl de actie jaarlijks teruggebracht en het Retro-assortiment vorig jaar fors uitgebreid tot bijna 80 artikelen. De reden voor deze massale belangstelling voor oude socialistische producten? Het antwoord is, volgens velen, ostalgie. 

Een verworpen verleden 

Het houdt niet op bij haarlak en roomkaas, producten uit de communistische tijd zijn hot  – de lijst van populaire artikelen is eindeloos. Merken herintroduceren oude ontwerpen als gevolg van groeiende vraag en sommige bedrijven die de transitie in de jaren ’90 niet overleefden worden zelfs teruggebracht. Het populaire Tsjechische frisdrankmerk Kofola (destijds het antwoord op Coca Cola) heeft zichzelf geherintroduceerd in de stijl die het merk had in de jaren ’70, wat aantoont hoe nostalgie vermengd met marketing kan leiden tot een complete heropleving van merken waarvan niet werd verwacht dat ze de concurrentie met hun westerse tegenhangers zouden overleven. Na de val van het communisme daalde de verkoop van Kofola met 86% in vergelijking met een piek van 180 miljoen liter in 1970, maar nu is het bedrijf er opnieuw in geslaagd zich te profileren als de favoriete zomerdrank van het land. 

Iedereen heeft van tijd tot tijd nostalgische gevoelens. Soms slaat nostalgie toe als je langs je oude middelbare school rijdt of als je op je zolder een oud stuk speelgoed tegenkomt dat je in jaren niet hebt gezien. We verlangen allemaal wel eens naar ons verleden. Maar in dit geval maakt nostalgie deel uit van een groter fenomeen. Kinderen die in het Westen zijn opgegroeid leren over het communistische tijdperk als een negatieve periode in de geschiedenis en een hobbel op de weg naar democratie. Afgezien van deze korte geschiedenislessen wordt er niet veel meer geleerd over het socialistische verleden van veel Europese landen, wat het beeld dat veel West-Europeanen hebben van het socialisme sterk heeft beïnvloed: West-Europa was het goede en beschaafde deel van Europa dat zijn oostelijke tegenhangers na het einde van het communisme de juiste weg op heeft geholpen. 

Maar hoe zit het met de mensen die opgroeiden in deze ‘verworpen’ tijd? Als je mensen die onder het socialisme leefden naar hun verleden vraagt, zijn de eerste dingen die naar boven komen helemaal niet zo negatief: gegarandeerde banen, gratis gezondheidszorg, gratis onderwijs, altijd genoeg te eten en veilige huisvesting. Dit beeld strookt absoluut niet met het Westerse beeld waarin de Westerse samenleving wordt afgeschilderd als “de perfecte utopie” die “het Oostblok” na de val van het communisme heeft gered. Gevoelens die doen denken aan het communistische verleden worden door Westerlingen dan ook met veel argwaan bekeken. Hoe kun je in hemelsnaam positieve gevoelens koesteren jegens een regime dat je onderdrukte? luidt de gedachtegang. Het is tegen deze achtergrond dat ostalgie zich heeft ontwikkeld. Laten we dus eerst definiëren wat ostalgie precies is, voordat we dieper ingaan op het maatschappelijke probleem dat het fenomeen vertegenwoordigt. 

Nostalgie of ostalgie? 

Het neologisme “ostalgie” is een combinatie van het Duitse woord voor Oost “Ost-” en nostalgie. De term werd naar verluidt voor het eerst bedacht door de Duitse komiek Uwe Steimle. Tegenwoordig is het een populair begrip dat zowel in de academische wereld als in het dagelijks spraakgebruik wordt gebruikt. De precieze betekenis van ostalgie is niet gemakkelijk vast te stellen, vooral omdat mensen er hun eigen definities aan hebben gegeven. Het woord ostalgie kent dan ook verschillende interpretaties. Sommige onderzoekers beweren dat ostalgie gewoon een manier is om het verleden te herinneren, iets wat onvermijdelijk is. In die zin betekenen nostalgie en ostalgie precies hetzelfde. Ook al waren er slechte ervaringen in het socialistische verleden, zijn er ook goede herinneringen verbonden aan die ervaring en aangezien nostalgie mensen over het algemeen positiever doet staan tegenover hun verleden, is het niet meer dan logisch dat mensen ook steeds positiever worden over hun socialistische verleden. 

Maar ostalgie is meer dan alleen de “Oostblok” versie van nostalgie. Er zijn een aantal factoren die ostalgie onderscheiden van ‘normale’ gevoelens van nostalgie die mensen hun leven lang ervaren. De eerste reden waarom ostalgie een meer beladen term is dan je alledaagse nostalgie komt door zijn historische wortels. Het verdwijnen van de Sovjet-Unie en de communistische invloedssfeer in haar satellietstaten heeft niet geleid tot een hereniging van twee delen van Europa die decennia lang van elkaar gescheiden waren geweest; het was eerder een eenrichtingsproces van verwestersing. Nergens is dit zo duidelijk als bij de Duitse hereniging.

Ostalgie als coping-mechanisme 

Oost- (DDR) en West-Duitsland (BRD) waren al meer dan 35 jaar gescheiden. Het enige wat de twee op dat moment deelden waren een taal en een gemeenschappelijke vooroorlogse geschiedenis. De DDR had zijn eigen specifieke gebruiken, industrie, amusement en consumptiecultuur. Volgens Thomas Brussig, een Duitse schrijver die vooral bekend is om zijn satirische romans over de DDR, is Oost-Duitsland in feite van de ene dag op de andere verdwenen, wat heeft geleid tot een zeer bewuste breuk met het verleden. En deze breuk kan worden vastgesteld in alle landen die vroeger onder de communistische invloedssfeer vielen. De mensen kunnen duidelijk het “voor” en “na” moment aanwijzen waarop hun leven ingrijpend en onomkeerbaar veranderde. 

Het socialistische tijdperk is onderstreept en wordt beschouwd als een gesloten hoofdstuk. Mensen hebben gezien hoe hun verleden werd gehistoriseerd. Stel je eens voor dat je een museum binnenloopt en daar voorwerpen ziet liggen die je zelf gehad hebt. Zo’n duidelijk contrast tussen het verleden en het heden is nogal confronterend. Daarom zien sommige academici ostalgie als een manier om een brug te slaan tussen toen en nu, een coping-mechanisme zou je het zelfs kunnen noemen. Het tonen van ostalgie is, net als nostalgie, een manier om terug te gaan naar een verleden waarvan je vreest dat het voorbij is. Maar als het om het socialistische verleden gaat, is dat in feite het geval. In die zin is jezelf verwennen met producten uit het communistische tijdperk niet zozeer het terugverlangen naar het socialisme, maar eerder een manier om te testen of je nog steeds een band hebt met een periode uit je leven die door de maatschappij als voorbij wordt beschouwd.

Ostalgie als symbolisch verzet 

Een ander aspect dat ostalgie onderscheidt van nostalgie is de manier waarop ostalgie kan functioneren als een instrument van symbolisch verzet tegen de huidige tijd. Na de val van het communisme en de overgang naar een kapitalistische open markteconomie is er van alles veranderd, en niet altijd ten goede. Ostalgie kan zich daarom ook materialiseren als een zekere teleurstelling over het heden. Het leven na de opheffing van de communistische staten werd er niet voor iedereen beter op; mensen verloren hun baan nadat die in de nieuwe maatschappij overbodig was geworden, er ontstonden zorgen over pensioenen, en alleenstaande ouders hadden moeite om boven de armoedegrens te blijven. Vooral werkloosheid was confronterend, aangezien dit begrip in het socialistische tijdperk niet eens bestond. Ostalgie zou daarom voor mensen ook een herinnering kunnen zijn aan echt gelukkigere tijden waarin bepaalde problemen zoals het niet kunnen vinden van huisvesting niet voorkwamen. 

Daar komt nog bij dat de meeste mensen die tijdens het socialistische tijdperk hebben geleefd, het niet waarderen dat er tegenwoordig voornamelijk in een negatieve context over wordt gesproken. Veel producten uit het socialistische tijdperk worden gezien als minder kwalitatieve imitaties van Westerse producten en de landen zelf worden zelfs tot op de dag van vandaag in West-Europa als minderwaardig gezien. Mijn Tsjechische moeder leerde dit op de harde manier na haar verhuizing naar Nederland, toen een nieuwe kennis haar vroeg of ze koffie wilde drinken om haar vervolgens te vragen of ze überhaupt wel wist wat koffie is. Ze antwoordde dat Tsjechië inderdaad ook koffie heeft, maar ze kon het niet helpen zich af te vragen: denken deze mensen dat ik in een boom ben opgegroeid? De comeback van zoveel communistische consumptieproducten kan daarom ook worden gezien als een middelvinger naar de vele Westerse producten van multinationals die vanaf de jaren negentig de markt overspoelden en de Centraal Europese consumptiecultuur flink hebben veranderd. Door de goede oude socialistische producten uit het verleden te verkiezen boven deze nieuwe buitenlandse producten kunnen mensen een vorm van vaderlandse trots uitdrukken en laten zien dat zij niet en ook nooit minderwaardig zijn geweest in vergelijking met West-Europa.

Economische verschillen en heropleving van de DDR

Vooral in Duitsland is deze ontevredenheid tot uiting gekomen in de vorm van ostalgie. De Duitse eenwording wordt vaak bestempeld als een grootse en succesvolle gebeurtenis in de Duitse geschiedenis. Het wordt beschreven als iets waar Oost en West jaren op hadden gewacht, wat tot immense blijdschap leidde toen de Hereniging eindelijk plaatsvond. Maar als we dieper in de gevolgen van de Hereniging duiken blijkt al snel dat dit narratief niet helemaal strookt met de werkelijkheid. West-Duitsland heeft in feite de DDR opgeslokt en verwesterd, iets wat bij nogal wat Oost-Duitsers kwaad bloed heeft gezet. Dit komt voornamelijk door het feit dat de sociale en economische kosten van de Duitse eenwording op de schouders van voormalig Oost-Duitsland terecht zijn gekomen. 

De vorming van een gemeenschappelijk economisch systeem veroorzaakte een plotselinge crisis binnen de voormalige DDR, door de gevolgen van reorganisatie en devaluatie. Ook waren de DDR-producten niet concurrerend op de Westerse markt. Doordat de Westerse bedrijven de Oosterse markt onmiddellijk veroverden, verdwenen plaatselijke producten grotendeels en daarmee werkgelegenheid. Het voornaamste probleem dat zich in de voormalige DDR dan ook voordeed was werkloosheid. Het ontstaan van ostalgie zou dus verklaard kunnen worden als een vorm van wroeging tegenover de onzekerheden van het leven in deze nieuwe wereld. Als symbolisch verzet tegen deze ontwikkelingen ontstond dus een enorme trend om de DDR levensstijl, producten en winkels terug te brengen.  

Ostalgie als sociale taal

Als aanvulling op deze symbolische weerstand kan ostalgie ook worden bekeken door een antropologische bril. Deze vorm van ostalgie is in de context van de Volksrepubliek Polen (PRL) bestudeerd door Marcin Brocki. Hij biedt twee theorieën voor het fenomeen ostalgie in Polen. Als eerste is ostalgie een uiting van een drastische verschuiving in de vorm die instituties tegenwoordig aannemen, wat als het ware heeft geleid tot een nieuwe sociale taal. Hoe groter het verschil tussen de begrepen ‘taal’ en de nieuwe manier van leven, hoe groter de verwarring en wil om je ervan af te zetten onder mensen. Dit leidt tot een gevoel van terughoudendheid tegenover het nieuwe en een gevoel van voorliefde voor het oude en bekende. Een andere voorgestelde theorie is dat ostalgie gezien moet worden als een manier voor mensen om de nieuwe wereld te interpreteren door de bril van de oude wereld; de wereld die men dus beter begrijpt. 

Het gevoel van nostalgie wordt in de antropologie behandeld als een vorm van interpretatie van veranderingen in de communicatie. Een van de grootste sociale veranderingen die kunnen optreden is de vermindering van sociale banden, en dat is precies wat er in Polen gebeurde. In de Volksrepubliek vormden mensen, door de schaarste van vele goederen en diensten, grote netwerken van persoonlijke connecties in de hele samenleving om zich in hun behoeftes te kunnen voorzien. Met lokale valuta kon je niet veel doen zonder te weten waar je het kon uitgeven. Deze grote netwerken van verbindingen werden een geritualiseerde vorm van dagelijkse interactie; iets dat na de val van het communisme grotendeels overbodig werd. 

Dus als nostalgie de maatstaf is voor het verschil in communicatievormen, dan botst het leven in een gemeenschap met de individuele maatschappij waarin we vandaag leven. In de PRL moest je vertrouwen op je grote persoonlijke netwerk van contacten om iets gedaan te krijgen, nu hoef je de caissière niet te kennen om worst te kopen of bevriend te zijn met de plaatselijke ambtenaar om je documenten sneller te krijgen. Het individu betaalt er gewoon voor, en dat kan zonder gunsten of beloften. Hoewel het politiek-economische systeem van de PRL corruptie en nepotisme in de hand werkte, is deze vorm van persoonlijke gemeenschap iets waar mensen naar verlangen omdat het de wereld was die ze kenden. Ostalgie in Polen is dus niet alleen een gevolg van een verlangen naar je jeugd of typisch Pools geklaag a la ‘vroeger was alles beter’, zoals vaak wordt aangenomen. Het kan worden gezien als een gevolg van de snelle verschuiving naar nieuwe maatschappelijke structuren die veel mensen moeilijk kunnen begrijpen, waardoor heimwee ontstaat naar de oude, begrijpelijke maatschappelijke taal is ontstaan. 

Ostalgie in 2021 

Ostalgische producten kunnen een reis naar het verleden zijn of een leuke nieuwe ervaring, afhankelijk van waar je bent opgegroeid. Ze kunnen je een stap dichterbij de socialistische geschiedenis brengen en leiden tot nieuwe ervaringen of je doen terugdenken aan oude. Ostalgie is echter meer dan alleen sentiment. Het is ook een manier om te laten zien dat de Midden- en Oost-Europese cultuur veel meer is dan vaak wordt voorgespiegeld, vooral door mensen die in het Westen zijn opgegroeid. Bovendien is ostalgie ook een interessante marker van wat mensen zichzelf op dit moment toewensen. In onze welvarende samenleving is het alarmerend dat velen verlangen naar basisbehoeften als werk en huisvesting. Daarom moet ostalgie niet worden afgedaan als sentimentele onzin. In plaats daarvan moeten we ons richten op het openen van de dialoog over de vraag waarom ostalgie het fenomeen is geworden dat het vandaag de dag is. Op die manier realiseren we ons hopelijk dat het minder met het verleden en meer met het heden te maken heeft dan je op het eerste gezicht zou denken. 

Linda den Bol heeft een bachelor in Geschiedenis behaald aan de Radboud Universiteit en is momenteel bezig met het afronden van haar duale master European Governance aan zowel de Masaryk Universiteit als de Universiteit Utrecht. Ze is tevens onderzoeksstagiaire bij de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR).

Sandra Zwick behaalde eerder een graad in Economische Wetenschappen en Japanse Studies aan de Martin-Luther-Universiteit Halle/Wittenberg. Momenteel volgt zij de duale masteropleiding European Governance aan zowel de Masaryk Universiteit als de Universiteit Utrecht.

Kamil Jarończyk behaalde een bachelorgraad in internationale betrekkingen en gebiedsstudies (met een specialisatie in Europa en de GOS-landen) aan de Jagiellonische Universiteit in Kraków en volgt momenteel de dual master European Goverance aan zowel de Masaryk Universiteit als de Universiteit Utrecht. Hij is ook een Junior Research Fellow bij Visegrad Insight. 

Beeld: Shutterstock