Een explainer over de Europees Parlementsverkiezingen: op wie kan je stemmen en hoe kom je op een kieslijst terecht?

Eens in de vijf jaar worden de Europees Parlementsverkiezingen (EP-verkiezingen) gehouden. Dit gebeurde voor het eerst in juni 1979. Aankomende lente vieren we een jubileum, omdat de EP-verkiezingen dan voor de tiende keer zullen plaatsvinden. Tezamen met zo’n vierhonderd miljoen stemgerechtigde Europeanen verdeeld over 27 verschillende landen bepalen we over een paar maanden weer welke koers de Europese Unie (EU) gaat varen. Dit doen we niet alleen door een partij te kiezen, maar ook door op een kandidaat te stemmen. Maar wie mag er eigenlijk stemmen? Kan iedereen zomaar op een kieslijst terechtkomen? En wat is een stem- en opkomstplicht? Deze explainer over kandidaatstelling voor de EP-verkiezingen gaat in op deze vragen. Leuk en belangrijk om te weten voor iedereen die straks mag – of in sommige landen zelfs moet – stemmen, maar zeker ook erg relevant voor iedereen met Europese, politieke ambities! Lees dus snel verder!

Wie mag er allemaal stemmen voor de EP-verkiezingen?

Volgens Artikel 39 van het Handvest van de Grondrechten van de EU – waar Polen trouwens een opt out voor heeft – heeft iedere burger binnen de Unie, onder dezelfde voorwaarden als bij nationale verkiezingen, het recht om te stemmen tijdens en kandidaat te zijn voor de EP-verkiezingen. Heb je stemrecht in Nederland tijdens nationale verkiezingen, dan heb je dat dus ook tijdens de Europese verkiezingen. Aangezien de wetgeving betreffende stemrecht echter anders is per EU-lidstaat, zijn er wel enkele verschillen tussen de landen. In de meeste landen mag iedere persoon van 18 jaar of ouder stemmen, terwijl Grieken vanaf 17 jaar mogen stemmen en Oostenrijkers, Belgen, Duitsers en Maltezers vanaf 16 jaar. In alle landen geldt dat je een nationaliteit moet hebben van een EU-lidstaat om te mogen stemmen voor de EP-verkiezingen. Om ervoor te zorgen dat iedereen de mogelijkheid heeft om te stemmen, zijn werkgevers verplicht hun werknemers hiervoor de gelegenheid te geven – ook als het stemmen alleen onder werktijd kan. 

Sommige mensen, maar dat zijn extreme uitzonderingen, wordt hun stemrecht ontzegd. Hierover verschillen ook de regels per land. Over het algemeen kan het alleen als je een bepaald misdrijf hebt begaan (vaak of een zwaar misdrijf of een misdrijf dat te maken heeft met verkiezingen, bijvoorbeeld stemvervalsing). Hier moet de rechter dan eerst over oordelen. Toch is het belangrijk om te vermelden dat dit echt unieke situaties zijn en dat gedetineerden meestal ook mogen stemmen. 

Zoals eerder te lezen was, verschilt de stemgerechtigde leeftijd per land. Dit komt doordat de verkiezingen grotendeels georganiseerd worden volgens de nationale wetgevingen. In mei 2022 is er echter wel een voorstel gedaan om de (meeste) regels voor de EP-verkiezingen gelijk te trekken voor alle lidstaten, waaronder ook de regels voor de stemgerechtigde leeftijd. Dit zou voor meer gelijkheid zorgen en discriminatie voorkomen. Het is namelijk niet eerlijk als een Italiaan pas twee jaar later mag stemmen dan een Belg. Als het voorstel doorgaat, zou de stemgerechtigde leeftijd voor de EP-verkiezingen in de hele EU naar zestien jaar gaan, al is er ruimte voor uitzonderingen. Dat zou betekenen dat Nederlanders eerder mogen stemmen voor de EP-verkiezingen dan voor de nationale verkiezingen. Toch is het onzeker of deze nieuwe regelgeving ingaat. Eerst moet het voorstel unaniem goedgekeurd worden in de Europese Raad. Bovendien zullen de grondwettelijke bepalingen in de individuele EU-lidstaten aangepast moeten worden – en dat is altijd een langslepend proces. Sowieso is het voorstel niet erg populair in het EP; slechts zeven landen zijn tot dusver voorstander van het verlagen van stemgerechtigde leeftijd. 

Stemmen in of vanuit een ander land

EU-burgers mogen ook stemmen voor de EP-verkiezingen als ze niet in de EU wonen. Dit gaat dan alleen wel op een iets andere manier. Zo kan onze in Benin (West-Afrika) wonende secretaris Daniel, die de Nederlandse nationaliteit heeft, ervoor kiezen om iemand te volmachten om voor hem te stemmen. Dat betekent dat iemand anders, bijvoorbeeld een vriend(in) of familielid, in een stembureau in Nederland óók stemt voor hem. Je kan ook iemand volmachten om voor je te stemmen als je ziek bent, of op vakantie. Toch is volmachten niet altijd ideaal. Zowel Daniel als zijn familielid of vriend moeten bijvoorbeeld de volmacht ondertekenen, maar dat gaat best lastig vanuit Benin! 

Een andere optie is daarom het stemmen per brief. Als Daniel dat doet, moet hij zijn briefstem, die hij eerder heeft ontvangen, opsturen naar een briefstembureau in Den Haag of afleveren bij de Nederlandse ambassade in de Beninse hoofdstad Cotonou. Deze laatste stuurt zijn briefstem vervolgens door naar het briefstembureau in Den Haag, waar de stem samen met de andere stemmen wordt geteld. Woon je wel in de EU, maar niet in het land waar je de nationaliteit van hebt, zoals onze editors Dalia (Franse wonend in Nederland) en Iva (Bulgaarse wonend in Nederland), dan mag je gewoon in het EU-land waar je verblijft stemmen op een persoon op de lijst in het land waar je verblijft. Wel moet je je dan van tevoren registreren. Let wel, de regels kunnen hierover per lidstaat verschillen. 

Geen stemrecht, maar stemplicht

De stemopkomst is voor de EP-verkiezingen meestal niet erg hoog, zeker in vergelijking met bijvoorbeeld nationale verkiezingen. In sommige landen hebben ze daar wat op verzonnen. In België, Bulgarije, Griekenland en Luxemburg geldt namelijk een stem- of opkomstplicht. Een stemplicht houdt in dat je verplicht bent om te stemmen, terwijl een opkomstplicht betekent dat je je moet melden, maar je niet per se hoeft te stemmen. In België geldt een opkomstplicht. Je moet dus sowieso verschijnen op het stembureau, maar bent niet verplicht om te stemmen. Hoewel er sancties bestaan voor wie niet komt opdagen, gebeurt er in de praktijk niks. Dat betekent dat de opkomstplicht niet gehandhaafd wordt. Alsnog is de opkomst in België een stuk hoger dan het EU-gemiddelde in 2019: 88,47% tegenover 50,66%. 

In Luxemburg geldt een stemplicht- daar riskeer je een geldboete tot maximaal duizend euro als je niet stemt. Hierbij zijn er wel uitzonderingen. Als je ouder bent dan 75 jaar geldt de stemplicht niet en ook als je niet in Luxemburg woont, hoef je niet te stemmen. De stemopkomst in Luxemburg bij de vorige EP-verkiezingen 84,24%. Dat is hoog in vergelijking met het EU-gemiddelde, maar lager dan in België waar alleen een officieuze opkomstplicht geldt. Wellicht wonen er veel van de stemplicht uitgesloten 75+-ers in Luxemburg?

Hoe kom je op een stemlijst terecht?

Na de verkiezingen van juni 2024 heeft het EP 720 leden. Dat betekent dus ook dat er 720 kandidaten verkozen gaan worden, afkomstig uit alle EU-lidstaten. Des te meer inwoners een land heeft, des te meer zetels een land mag verkiezen. De specifieke regels voor kandidaatstelling voor de EP-verkiezingen variëren per land. Dankzij de Verkiezingsakte van 1976 zijn er echter ook enkele gemeenschappelijke EU-regels. Een belangrijke regel is dat lidstaten kunnen bepalen dat er een minimumdrempel van maximaal 5% wordt vastgesteld. Bij de verkiezingen van 2019 had Zweden bijvoorbeeld een kiesdrempel van 4% ingesteld. Een partij(lid) moet dan dus minimaal 4% van de stemmen behalen om kans te maken op een zetel. Door de invoering van een kiesdrempel vallen de wat kleinere partijen vaak af en blijven grotere partijen over. 

In de meeste landen geldt dat iedereen die mag stemmen, zich in feite ook verkiesbaar mag stellen voor de EP-verkiezingen. In Nederland betekent dat grofweg dat je 18 jaar of ouder moet zijn en de Nederlandse nationaliteit moet bezitten. De meeste mensen die zich verkiesbaar willen stellen zijn nochtans aangesloten bij een al bestaande partij. Partijen hebben vaak interne verkiezingen om te bepalen wie er op de lijst komt en op welke positie deze persoon komt. Over het algemeen lopen de mensen die in de top-3 van een partijlijst staan al wat langer mee in zowel de politiek als bij de partij zelf. Zij komen bijvoorbeeld uit de landelijke politiek of waren vroeger al actief bij de jongerenafdeling van de partij. Je kan er dus niet vanuit gaan dat je eenvoudig (hoog) op een lijst terechtkomt als je alleen een keer op een partij hebt gestemd. Mensen die zich niet kunnen vinden in de bestaande partijen, mogen tevens een nieuwe partij oprichten om zich daarmee verkiesbaar te stellen. 

Als je op internet opzoekt wie er allemaal in het EP zitten, zal het je opvallen dat er ook enkele onafhankelijke parlementariërs op de lijst staan. Bij partij staat dan ‘onafhankelijk lid’. Dit zijn mensen die eerst aangesloten waren bij een partij, maar tijdens hun volksvertegenwoordiging afstand deden van deze partij. Omdat ze wel zijn verkozen als persoon, mogen ze gewoon hun termijn afmaken en hun zetel houden. Dit doen ze dan of onafhankelijk, ofwel bij een andere partij. Die andere partij kan ook nieuw opgericht worden door de afsplitser tijdens dezelfde termijn en hoeft dus geen  bestaande partij te zijn.

Als je verkozen bent, ben je niet verplicht om je termijn af te maken. Hoewel dit niet ideaal is, mag elke europarlementariër ervoor kiezen om ergens tijdens de vijf jaar te stoppen. Als iemand stopt, gaat de zetel naar de eerstvolgende persoon op de kieslijst van de partij. Bij de vorige EP-verkiezingen heeft de PvdA bijvoorbeeld zes zetels verkregen. Stopt een van de verkozen personen, dan komt de nummer 7 over het algemeen in het EP terecht. 

Zo! 

Nu weet je alles over stemrecht en kandidaatstelling voor de Europees Parlementsverkiezingen. De parlementariërs en kandidaten zelf zijn echter nog vrij onbekend. Daarom komt binnenkort een tweede artikel online, waarin ik de meest interessante en bijzondere (kandidaat-)parlementariërs aan jullie zal introduceren. Van een imker en een Disney-actrice tot aan een TV-kok en een paralympisch zwemmer, en van de jongste parlementariër ooit tot aan de Tim Hofman van het Parlement: ook het EP kent variatie!

Loes ter Horst volgt een master Midden-Oostenstudies (Universiteit van Amsterdam). Afgelopen zomer behaalde ze de MSc Crisis and Security Management (Universiteit Leiden), nadat ze eerder de BA Liberal Arts and Sciences (Universiteit Utrecht) had afgerond.

Beeld: Shutterstock