Waarom zondebokpolitiek zo verleidelijk is, maar vooral schadelijk.

Zondebok-politiek, of in het Engels “scapegoating”, is politiek gezien zeker geen nieuw begrip. Politici gebruiken deze tactiek om problemen in de schoenen te schuiven van iemand anders, waardoor ze zelf niet als schuldige worden gezien en er dus electoraal niet op verliezen. Dit werkt niet altijd. Echter, wanneer scapegoating succes heeft kan dit bijdragen aan euroscepsis. Dit zorgt er weer voor dat scapegoating in de toekomst meer succes heeft. Binnen de context van de EU houdt dit patroon in dat de EU de schuld krijgt van problemen die op nationaal niveau gevoeld worden, zoals migratieproblemen, milieuwetten, enzovoorts. Vaak wordt dan met de beschuldigende vinger gewezen naar ‘Brussel’. In sommige gevallen zijn deze wetten helemaal niet opgesteld door Brussel. In andere gevallen laten nationale regeringsleiders het feit dat ze zelf ook de desbetreffende wet gesteund en ondertekend hebben achterwege. Aangezien de EU-politiek niet door iedereen op de voet gevolgd wordt, worden de scapegoaters vaak op hun woord geloofd. EU Scapegoating zorgt ervoor dat nationale regeringsleiders afstand kunnen doen van beslissingen op Europees niveau.

Scepsis 

Een van de redenen waarom de Europese Unie vaak als de schuldige wordt aangewezen is dat de zogeheten ‘permissieve consensus’ van de beginjaren van de EU is overgegaan op een ‘beperkend verschil van mening’. Oftewel van een meerderheid die van alles toestaat, naar steeds meer mensen die sceptisch tegenover de EU staan. In de beginjaren van de Europese Unie was er vooral veel tolerant. De EU was vooral nog een ver-van-mijn-bedshow, in de praktijk was er nog niet veel van zichtbaar. Solidariteitskwesties zoals we zagen bij de financiële crisis van 2009 en 2010 waren nog niet voorgekomen. De laatste jaren is er vanuit Europese burgers meer kritiek op de EU gekomen en zijn er duidelijke patronen van voor- en tegenstanders ontstaan. De EU is dus meer een politiek onderwerp geworden, in plaats van alleen een bestuursorgaan. Hierdoor is het ook makkelijker om de Europese Unie ergens de schuld van te geven, zeker voor EU-critici. Wanneer burgers al sceptisch zijn, zijn ze ook ontvankelijker voor kritische berichten over de EU. Daarbij wordt soms ook ingespeeld op een angst die veel mensen hebben, namelijk dat de nationale identiteit en soevereiniteit verloren gaan.

Nationale partijpolitiek

Europese verkiezingen gaan niet altijd over Europese politiek en beleid. Binnen de Europese politiek speelt de nationale partijpolitiek ook een grote rol. Traditioneel gezien staan veel anti-EU en eurosceptische partijen ver rechts op het politieke spectrum. Deze partijen winnen veel wanneer de EU in een negatief daglicht staat. Hierdoor zou het te verwachten zijn dat landen die zwaar getroffen zijn door EU-bezuinigingsmaatregelen, vaker op extreemrechtse partijen stemmen. Toch verloren deze partijen zetels in de verkiezingen in Portugal, Italië, Griekenland en Spanje. De verklaring? EU Scapegoating. De mainstream partijen geven de laatste jaren steeds vaker de EU de schuld van allerlei problemen in de hoop de rechtse stemmer terug te winnen. Problemen met onderwerpen als immigratie, waar extreemrechtse partijen vaak goed op scoren, worden door leiders van de gematigde partijen vaak herleid tot Europese beslissingen. Hiermee wordt afstand gecreëerd tussen nationaal beleid en het thema, hiermee vervaagt dan ook de betrokkenheid bij de beslissing. De toenmalige Franse president – en inmiddels in een corruptiezaak veroordeelde – Nicolas Sarkozy had bijvoorbeeld in 2014 sterke kritiek op het asielbeleid van Brussel, terwijl hij als premier hier wel degelijk invloed op had. Zelfs overheden en partijen die (redelijk) pro-EU zijn geven vaak op de EU af. Uiteindelijk draagt dit bij aan euroscepsis en een verminderd vertrouwen in de EU.

Democratische waarden

Daarnaast werkt dit behoorlijk ondermijnend en kan EU-scapegoating dus leiden tot verminderd vertrouwen in de EU. Of de EU nou als een draconische dictator wordt gezien of als een inefficiënt mechanisme wat altijd de verkeerde beslissingen maakt, scapegoating brengt de EU niet in een goed daglicht. Brussel legt volgens deze redenering de lidstaten allerlei zaken op waar de leiders op nationaal niveau niets aan kunnen doen. Het is natuurlijk wel zo dat binnen de EU soms compromissen moeten worden gemaakt en de individuele lidstaten niet uit elk overleg terugkomen met het resultaat wat ze willen. Toch ligt de schuld ook vaak onterecht bij Brussel. Ook heeft de EU minder mogelijkheden om zich direct te verdedigen. De EU bestaat niet uit één enkele actor, maar is in werkelijkheid een complex stelsel van instituties. Er zijn zeker democratische gaten binnen Europa, maar bij scapegoating wordt dit juist buitenproportioneel uitvergroot

De EU is vrij ingewikkeld en besluitvorming is niet altijd duidelijk. Critici stellen dat burgers te weinig kennis hebben om een geïnformeerde beslissing te maken over de EU. Hierdoor nemen ze sneller signalen over van nationale partijen en media om tot een besluit te komen, het zogenaamde cue taking. In de media wordt Nederland vaak tegenover de EU gezet en er wordt vaak gesproken over zaken die Nederland zijn opgelegd door Brussel. Dit helpt dus ook niet in het verminderen van euroscepticisme. De Brexit campagne is een van de bekendste voorbeelden van EU scapegoating. In feite kreeg de EU de schuld van de ondergang van Groot-Brittannië. “Het VK zal het recht om te regeren terugwinnen” en ‘wij zullen migratie controleren” waren hierbij bekende leuzen. Dat het VK ook veel EU-wetgeving ondersteunde wordt hier niet gezegd, en dat de Britse economie ook arbeidsmigranten nodig heeft in bijvoorbeeld de bouw is hier blijkbaar ook niet belangrijk. De media sprongen hier maar al te graag op in. Helemaal als er veel conflict over de EU is tussen de grootste nationale partijen, zal de media hier meer over berichten. De EU wordt zo vanzelf een politiek issue wat goed of slecht gevonden wordt. Wanneer de EU als ‘slecht’ gezien wordt , is het ook makkelijker om schuld toe te wijzen.

Schuldvraag en trots

Bovendien lost het scapegoating eigenlijk niks op. Wanneer de schuld ergens anders wordt gelegd worden er ook geen oplossingen geboden. De Italiaanse 5 Sterrenbeweging gaf het Stabiliteit en  Groeipact de schuld van de economische problemen binnen Italië. Hierbij wordt ook de mogelijkheid dat er een dieper probleem binnen de Italiaanse economie ligt genegeerd. Nationale oplossingen op nationale problemen worden genegeerd. Ook fouten van de eigen regering en de eigen partij worden hierbij terzijde gelegd. Door de schuldvraag af te schuiven blijven landelijke veranderingen, die op de lange termijn voor verbetering kunnen zorgen uit. Tegelijkertijd strijkt de nationale politiek vaak met positieve gevolgen die eigenlijk het werk van de EU zijn. Als een Nederlandse minister of bekende politicus ergens voor heeft gestreden is het zijn of haar succes in de media. In Nederland is dat vaak te zien dat wanneer we economische groei ervaren en de EU niet wordt meegenomen in de verklaring. Dit terwijl wij als open economie enorm profiteren van de voordelen van de Europese markt. In financieel opzicht is Nederland één van de landen die het meest profiteert van de EU. Toch wordt dit zelden benoemd, daarentegen komt onze economische groei kennelijk voornamelijk door ons harde werken, ons gunstige en liberale vestigingsklimaat en onze eigen verstandige politici. Er is dus sprake van EU-scapegoating en ‘nation-praising’.

En nu?

Scapegoating is dus om meerdere redenen een probleem, maar de vraag is wat eraan gedaan kan worden. Ten eerste dienen EU-politici en de EU zich meer te profileren binnen de media arena, hierdoor hebben ze meer controle over het Europese discours. Daarnaast is kritische journalistiek cruciaal, voordat claims over scapegoating worden gepubliceerd zouden deze eerst onderzocht moeten worden. Behalve gedegen journalistiek spelen kritische burgers ook een belangrijke rol binnen dit debat. Kritische burgers worden meestal benoemd in een eurosceptische context, maar scherpzinnige en mondige burgers zijn ook nodig om de nationale overheid te controleren.

Het EU-debat zou meer op feiten gebaseerd moeten worden, en in plaats van alle ruimte te geven aan EU-bashing en EU-scapegoating zou er meer aandacht moeten zijn voor wat de EU toekomt. Dit is om meerdere redenen belangrijk. Zo is een realistisch debat cruciaal voor het vertrouwen in de EU en de onderlinge solidariteit. Ook is dit belangrijk om problemen op te lossen op het meest geschikte beslissingsniveau. Zaken die op het nationaal niveau liggen moeten hier worden opgelost en hetzelfde geldt voor het Europese niveau. EU-bashing lost problemen op het nationale niveau niet op. Door een meer waarheidsgetrouwe discussie te voeren zijn er meer mogelijkheden om tot daadwerkelijke oplossingen te komen. Daarnaast is het belangrijk voor de democratie op alle niveaus. Het is belangrijk dat leiders een eerlijk beeld schetsen van Europa. Met zulke vrienden heeft Europa anders geen vijanden meer nodig.

Anoek Zijderveld is recentelijk afgestudeerd en heeft een Master in International Relations: Global Political Economy.

Afbeelding: Shutterstock