Alles wat je moet weten over de Tsjechische presidentsverkiezingen.

Tsjechië begint 2023 met het kiezen van een nieuwe president. De winnaar van de verkiezingen, waarvan de tweede ronde op 27 en 28 januari wordt gehouden, vervangt de huidige president Miloš Zeman die na twee termijnen moet aftreden. De Tsjechen staat een interessante keuze te wachten. Gaan ze voor de Trumpiaanse zakenman Andrej Babiš of de pro-Westerse ex-generaal Petr Pavel? 

Het Tsjechische parlementaire stelsel

Tsjechië is een parlementaire republiek met de president als staatshoofd. Hoewel de president de symbolische leider van het land is, ligt de uitvoerende macht bij de regering die bestaat uit de Tsjechische premier Petr Fiala en een kabinet van 18 ministers. Deze regering, die sinds 2021 aan het roer staat, legt verantwoording af aan het Tsjechische parlement. Dit orgaan heeft de hoogste wetgevende macht in het land. Het parlement en het kabinet zorgen voor de dagelijkse politiek in het land. 

De functie van de president is dus voornamelijk ceremonieel, maar desondanks nog steeds belangrijk in zowel Tsjechië als daarbuiten. Tot het takenpakket behoren onder andere: de benoeming van de premier, de ministers van het kabinet, de leden van de Tsjechische nationale bank en de rechters van het constitutionele hof, de vertegenwoordiging van het land in het buitenland, de ratificatie van internationale verdragen, het verlenen van amnestie en de functie van opperbevelhebber van het leger. De president heeft dus een belangrijke rol bij het verbeteren en onderhouden van de betrekkingen met andere landen, aangezien deze persoon de belangrijkste vertegenwoordiger van Tsjechië is buiten haar eigen landsgrenzen. 

De campagne

Iemand hoeft niet politiek actief te zijn om mee te mogen doen aan de Tsjechische presidentsverkiezingen. Er zijn drie manieren die ervoor zorgen dat je naam op het stembiljet belandt: een kandidaat moet 50.000 handtekeningen van burgers verzamelen of steun krijgen van tien senatoren (leden van het hogerhuis) of twintig afgevaardigden (leden van het lagerhuis). Vanwege de handtekeningendrempel begint de campagne voor het presidentschap ver voordat de eigenlijke verkiezingen plaatsvinden. 

De lijst van mensen die een gooi doen naar het presidentschap is lang. De campagne begint eigenlijk met het publiekelijk bekendmaken van je deelname aan de verkiezingen. Daarna gaat de campagne verder met reclameborden, openbare bijeenkomsten, debatten, aanwezigheid in de media, enz. Niet veel mensen slagen erin de aandacht van het publiek te trekken, wat betekent dat de meeste kandidaten zich moeten terugtrekken of niet in staat zijn de nodige steun te verwerven voordat de kiezers naar het stemhokje trekken. 

De kandidaten

Op het stembiljet voor de eerste ronde van 2023 bleven acht namen over, maar het publiek toonde grote belangstelling voor slechts drie kandidaten: ex-premier Andrej Babiš, gepensioneerd legergeneraal Petr Pavel en econome Danuše Nerudová. 

Ex-premier en presidentskandidaat Andrej Babiš

Andrej Babiš was al een succesvol zakenman toen hij in 2011 zijn eigen politieke partij oprichtte. ANO (Actie voor Ontevreden Burgers) 2011, vaak afgekort tot gewoon ANO, werd door Babiš opgericht om “systemische corruptie” te bestrijden. De partij kan het best beschreven worden als een  liberale centrumrechtse partij. ANO wist aan kracht te winnen en werd bij de eerste verkiezingen sinds de oprichting de op één na grootste. Babiš werd minister van Financiën en vervolgens premier in 2017, toen ANO bij de volgende parlementsverkiezingen de grootste politieke partij van het land werd. Hij bekleedde deze functie tot 2021, en werd toen opgevolgd door Petr Fiala. 

Tijdens zijn periode als minister heeft het bedrijf dat Babiš leidde, Agrofert, meerdere grote Tsjechische mediabedrijven opgekocht. Hoewel Babiš officieel is afgetreden als CEO is hij nog steeds eigenaar van Agrofert, wat hem een van de rijkste mensen van het land maakt met een geschat vermogen van bijna vier miljard euro. De vraag of het ethisch verantwoord is dat een politicus zoveel invloed heeft op de media is niet de enige smet op Babiš’ reputatie. Hij is onderzocht wegens fraude met Europese subsidies, is beschuldigd van intimidatie van tegenstanders en het Slowaakse Instituut voor het Nationaal Geheugen zegt bewijzen te bezitten dat de ex-premier heeft samengewerkt met de geheime politie (STB) in de communistische tijd. Deze schandalen maken hem een polariserend figuur in Tsjechië: love him or hate him. 

Gepensioneerd legergeneraal en presidentskandidaat Petr Pavel

Petr Pavel is een militair in hart en nieren. Hij sloot zich aan bij het Tsjechoslowaakse leger in 1983 en heeft sindsdien een grote verscheidenheid aan functies en rangen in het leger gehad: van uitzendingen in het buitenland tot meer diplomatieke functies, waarbij hij als vertegenwoordiger van het Tsjechische leger in verschillende nationale en internationale organisaties heeft gediend. De generaal kwam voor het eerst echt in aanraking met de politiek toen hij in 2014 werd benoemd tot voorzitter van het Militair Comité van de NAVO. Hij werd voor het eerst geopperd als kandidaat voor het presidentschap nadat hij zich publiekelijk kritisch had uitgelaten over de huidige president Zeman. 

Toen hij zijn deelname aan de verkiezingen uiteindelijk in juni vorig jaar aankondigde, was dat inderdaad om de reden dat hij “de Tsjechen een president wilde geven waarvoor ze zich niet hoefden te schamen”. Generaal Pavel is een zogenaamde onafhankelijke kandidaat, wat betekent dat hij zich kandidaat stelt zonder zich aan een politieke partij te verbinden. Maar hoewel hij een onafhankelijke kandidaat is, heeft de centrumrechtse politieke groepering SPOLU (samen) generaal Pavel tijdens de campagne openlijk gesteund. 

Danuše Nerudová is econome en was decaan van de Mendel Universiteit in Brno voordat ze aftrad om haar presidentiële campagne te voeren. Net als Pavel voerde zij onafhankelijk campagne en werd ze gesteund door SPOLU als een van hun drie voorkeurskandidaten. Haar campagne richtte zich op de rol van de president als een functie die is opgebouwd rond waardigheid, transparantie en het handhaven van de grondwet. 

Babiš vs. Pavel

Tijdens de eerste ronde van de verkiezingen, die op 13 en 14 januari werden gehouden, waren Babiš, Pavel en Nerudová in elke regio de top drie keuzes, maar Nerudová eindigde achter haar tegenstanders met 13,92% van de stemmen. Dit betekent dat de Tsjechen  geen vrouwelijke president zullen krijgen. Babiš en Pavel gaan door naar de tweede ronde, aangezien geen van hen in de eerste ronde meer dan 50% van de stemmen wist te behalen. 

De resultaten van de eerste ronde zijn op z’n zachts gezegd spannend te noemen voor de twee overgebleven kandidaten, want het verschil in stempercentage was minder dan 1%: 35,40% voor generaal Petr Pavel tegen 34,99% voor Andrej Babiš. Deze eerste verkiezingsronde trok de hoogste opkomst voor een eerste presidentsronde ooit in de ongeveer 30-jarige geschiedenis van Tsjechië: 68,24% van de stemgerechtigden kwam opdagen om hun stem uit te brengen.

De opkomst zal in de tweede ronde waarschijnlijk nog hoger zijn, omdat een groot aantal mensen de eerste ronde van de verkiezingen uitzit en wacht tot er nog maar twee kandidaten over zijn voordat ze een keuze maken. De publieke opinie wijst Petr Pavel aan als de meest waarschijnlijke kandidaat om de verkiezingen te winnen. Hij is er niet alleen in geslaagd zijn tegenstander in de eerste ronde voor te blijven, maar naar verwachting zullen de meeste kiezers van Nerudová in de tweede ronde voor generaal Pavel kiezen. Nerudová heeft publiekelijk haar steun uitgesproken voor Pavel na haar nederlaag en haar kiezers, die voornamelijk jong en liberaal zijn, zullen eerder voor de generaal gaan dan voor Babiš. 

Met nog slechts enkele dagen te gaan tot we weten wie de volgende president wordt, houden belangstellenden uit heel Europa de ontwikkelingen in het Centraal-Europese land in de gaten. De uitkomst kan namelijk grote invloed hebben op hoe de Tsjechen de komende jaren op internationaal (en dus ook Europees) niveau zullen worden vertegenwoordigd. 

Hoe gaat dit de EU beïnvloeden?

De nieuwe Tsjechische president gat een grote invloed hebben op de internationale oriëntatie van het land, dat onder de huidige president Milos Zeman steeds meer naar Rusland en China is gaan neigen. De huidige president heeft nooit een geheim gemaakt van zijn afkeer voor “politieke correctheid” en ziet Rusland en China als partners om economische groei in Tsjechië te stimuleren. 

De benoeming van Chinese adviseurs op sleutelposities, het persoonlijk bevriend raken met Vladimir Poetin en Xi JinPing en, het meest controversiële puntje, het verdedigen van Rusland tegen de Tsjechische inlichtingendiensten zijn in nationale en Europese kringen niet goed gevallen. Door zijn pro-Russische en pro-Chinese standpunten wordt Zeman gezien als een “moeilijk” staatshoofd, omdat hij hierin lijnrecht tegenover zijn eigen regering staat. Regelmatig wordt van Zeman gezegd dat hij verder gaat dan het presidentschap eigenlijk toelaat. 

Demonstratie tegen Zeman en Russische beïnvloeding. Praag, 29 april 2021. 

Zeman zelf heeft zich door de jaren heen zowel positief als negatief uitgelaten over de EU, maar heeft het EU-lidmaatschap van zijn land verdedigd als een noodzakelijk iets. Tegelijkertijd heeft hij in zijn publieke optredens structureel eurosceptische ondertonen gepropageerd. Al met al kunnen we gerust stellen dat Zeman niet het favoriete staatshoofd van Brussel is. 

Generaal Petr Pavel zou op Europees niveau een complete ommekeer betekenen. Hij heeft zijn campagne gebouwd rond zijn pro-Europese standpunt en zijn steun voor Oekraïne tegen Rusland. Zijn benoeming tot president zou de betrekkingen van Tsjechië met China en Rusland zeer zeker afkoelen. Zijn aanhangers hopen met Pavel op een terugkeer een internationale focus op het verdedigen van mensenrechten, democratie en vrede, zoals het geval was onder Václav Havel, de eerste president van Tsjechië na de revolutie. 

Andrej Babiš neemt een meer eurosceptische houding aan (misschien heeft het iets te maken met het onderzoek van de EU naar hem wegens fraude?). Babiš is als premier structureel tegen het EU-migratiebeleid ingegaan en bekritiseert de invloed van het supranationale orgaan in zijn land. Dit heeft hem de bijnaam “Europa’s Trump” opgeleverd. 

De steun voor de EU is in Tsjechië gestegen na jaren van onverschilligheid en zelfs wantrouwen sinds de inval in Oekraïne, waardoor veel Tsjechen zich ongemakkelijk voelen bij de vriendschappelijke banden die president Zeman met Rusland onderhoudt. Aangezien beide overgebleven kandidaten zo’n verschillende kijk hebben op de internationale positie die Tsjechië moet innemen, is dit een belangrijk thema geworden in de campagne en kan het zelfs de keuze van de stemmers voor een van beide kandidaten gaan bepalen.

Over een paar dagen zal duidelijk worden of de internationale focus van Tsjechië meer naar Brussel en minder naar Moskou zal verschuiven, een zeer interessant begin van het jaar dus. 

Linda den Bol is afgestudeerd in Geschiedenis (Radboud Universiteit) en European Governance (Masarykova Univerzita en Universiteit Utrecht) en werkt momenteel als trainee voor de provincie Noord-Brabant.

Beeld: Shutterstock