Hoe de Russische gashandel ingezet kan worden om politieke druk uit te oefenen.

“Rusland kan het zich alleen veroorloven om te vechten vanwege zijn olie en gas. Het belangrijkste wapen dat Rusland tegen Europa heeft, is het dreigement de olie- en gastoevoer te stoppen. Dus misschien is het verstandig om te stoppen met het gebruiken van olie en gas nu we bruikbare alternatieven hebben. (Tevens zal het ook de planeet redden).”*

Dit tweette Bill McKibben, bekend milieuactivist, op 23 februari. Eén dag voordat Rusland Oekraïne binnenviel en de inmiddels acht jaar durende en relatief ‘koude’ Russisch-Oekraïense Oorlog actief maakte met meerdere luchtaanvallen. Relatief ‘koud’ aangezien er sinds 2014 al veel onrust is in de Donbas regio in Oost-Oekraïne. Hierover kon je in het voorjaar van 2021 al meer lezen in een artikel over de Russisch-Oekraïense Oorlog op deze website, maar het is een understatement om te zeggen dat er sindsdien veel veranderd is. 

De afgelopen tijd zijn er al meerdere artikelen verschenen op onze website over de huidige conflictsituatie in Oekraïne vanuit verschillende invalshoeken. Een van de onderwerpen die echter ook steeds terugkomt in de media sinds Rusland actief bezig is met provoceren aan de grens, is de gashandel. Dan gaat het vooral over de stijgende prijzen van gas in onder andere Europa. Dit is nadelig, vooral voor de landen die grotendeels afhankelijk zijn van Russisch gas, maar werkt het enkel alleen in het nadeel van de landen die gas afnemen? Zoals de vraag al een beetje suggereert is het antwoord op deze vraag nee. In dit artikel zal daarom aandacht besteed worden aan de Russische gashandel en hoe deze als een figuurlijk wapen in kan worden gezet in de strijd tegen Rusland. 

Gazprom

Praat je over Russisch gas, dan praat je over Gazprom. Maar wat voor een bedrijf is Gazprom precies? Strikt gezien begint het allemaal in 1989, ten tijde van de Sovjet-Unie. Michail Gorbatsjov, toenmalig secretaris-generaal van de Communistische Partij van de Sovjet-Unie, besloot in dat jaar de ministeries van olie en gas te laten fuseren waardoor Gazprom als eerste staatsbedrijf van de Sovjet-Unie ontstond. Gazprom hanteert zelf het jaar 1993 als de oprichtingsdatum, toen het bedrijf werd geprivatiseerd. Waar de Russische staat in 1993 nog maar 40% van de aandelen van Gazprom in handen had is dit, volgens de laatste cijfers van 2020, inmiddels opgelopen tot 50,23%. Gazprom heeft in Rusland een exportmonopolie en droeg in 2020 voor 3,2% bij aan het Ruslands bruto binnenlands product. Dat exportmonopolie staat echter sinds kort onder druk, maar daarover meer verderop in dit artikel. 

Buiten dat Gazprom veel bijdraagt aan de Russische economie, is het politiek gezien ook een belangrijk bedrijf voor Poetin. Waar onder voormalig president Boris Jeltsin vooral de oligarchen het voor het zeggen hadden binnen Gazprom, werd onder Poetin die macht verbroken door het aanstellen van een nieuwe bedrijfstop. Twee belangrijke namen binnen de nieuwe bedrijfstop zijn Aleksej Miller en Dmitrij Medvedev. Beide zijn wat we noemen cronies van Poetin, vertrouwelingen. Miller is een vriend van Poetin uit de tijd dat beiden werkzaam waren voor de stad Sint-Petersburg, voordat Poetin carrière maakte in de landelijke politiek. Dmitrij Medvedev werkte ook voor Poetin in Sint-Petersburg, maar ook later als vicepremier. Hij werd in 2007 zelfs door Poetin aangewezen als zijn opvolger voor het presidentschap. Waar Medvedev sinds zijn presidentschap van 2008 tot 2012 niet meer nauw betrokken is bij Gazprom, is Miller dat wel als CEO van het bedrijf. Doordat Miller, en eerder Medvedev, zowel betrokken zijn bij Gazprom als nauwe banden hebben met Poetin kan de Russische president enorm veel controle uitoefenen op de financiële sector van het land via, onder andere, Gazprom. 

Europese afhankelijkheid 

Het zal je vast niet ontgaan zijn dat al maanden de stijgende gasprijzen een terugkerend zorgpunt zijn binnen de samenleving. Waar dit eerst voortkwam uit dat Rusland weigerde meer te leveren zolang er geen lange termijn contracten voor gaslevering getekend zouden worden, is dit nu vooral toe te rekenen aan de Russische aanval op Oekraïne. Ondanks de oorlogssituatie die nu is ontstaan, blijft Rusland gas leveren naar Europese afnemers via de pijpleiding die door Oekraïne loopt. Waarom dan toch die hoge prijzen? Dit zit hem vooral in de onrust die is ontstaan bij energieleveranciers. De angst dat de toevoer van gas via Oekraïne wordt stopgezet door de gevechten is groot. Daarnaast is er ook de angst dat de levering via andere pijpleidingen die Russisch gas naar Europa kunnen transporteren mogelijk tegen gaat worden gehouden door middel van sancties. Op maandag 7 maart werd hierdoor een nieuwe recordhoogte van de gasprijs vastgesteld, namelijk 265 euro per megawattuur. In perspectief: de prijs voor gas lag precies een jaar geleden nog maar op iets meer dan 16 euro per megawattuur. 

Een exorbitante prijsstijging dus en dat terwijl de landen binnen de Europese Unie enorm veel gas afnemen vanuit Rusland. In 2021 importeerde de EU 155 miljard kubieke meter aan gas vanuit Rusland. Dit is maar liefst 45% van de gasimport van de EU. Dit betekent dat Rusland 40% van wat de EU jaarlijks verbruikt levert. Rusland is hiermee de grootste leverancier van gas aan de Europese Unie, daaropvolgend Noorwegen, Algerije en Qatar. Per land verschilt het nogal hoe afhankelijk het is van Russisch gas. Waar de West-Europese lidstaten rond de 25 tot 50 procent afhankelijk zijn van Russisch gas, zijn sommige Oost-Europese lidstaten rond de 75 tot zelfs voor 100 procent afhankelijk van gas uit Rusland. 

Ook buiten de EU zijn een aantal Europese landen grotendeels afhankelijk van Russisch gas. Vorig jaar werd dit pijnlijk duidelijk voor onder andere Moldavië. Door het vastlopen van onderhandelingen met Gazprom voor een nieuw gascontract dreigde er enorme gastekorten te ontstaan en werd zelfs de noodtoestand uitgeroepen in het land. Gazprom wilde namelijk enkel nog een contract aangaan voor een gasprijs die verdubbeld was ten aanzien van de gasprijs die was afgesproken in het vorige contract. Daarnaast zou Moldavië nog een schuld van 709 miljoen dollar moeten afbetalen aan Gazprom. Eind oktober werd alsnog een nieuw contract getekend voor vijf jaar, inclusief betalingsregeling voor de openstaande schuld. 

De andere kant van de medaille 

De stijgende gasprijzen en de cijfers die laten zien hoe enorm afhankelijk Europa is van Russisch gas laten duidelijk zien wat voor machtspositie Rusland heeft in de energiewereld. Want waar hier enkel wordt gepraat over gas, is ook de olie-export vanuit Rusland van groot belang voor het Europese continent. Maar die machtspositie is niet zonder keerzijde, want waar Europa en ook de rest van de wereld misschien wel grotendeels afhankelijk zijn van Russisch gas, is Rusland op haar beurt ook weer grotendeels afhankelijk van de afname van gas door onder andere Europa. Eerder werd namelijk al benoemd dat in 2020 het Russische staatsbedrijf Gazprom voor 3,2% bijdroeg aan het bruto binnenlands product van Rusland. De totale export van gas en olie samen draagt maar liefst voor 50% bij aan het Russische staatsbudget. 

En dan hebben we het nog niet eens over Nord Stream 2 gehad, de beruchte pijpleiding tussen Rusland en Duitsland. In september 2015 tekende Gazprom samen met vijf Europese energieleveranciers een verklaring om twee gaspijpleidingen aan te leggen in de Oostzee genaamd Nord Stream 2. De pijpleidingen zouden de capaciteit gas die op dat moment jaarlijks naar Europa werd vervoerd verdubbelen. In september 2021 meldde Gazprom dat de pijpleiding af was, maar tot op heden is deze nog niet in gebruik genomen. Waar dit eerst was omdat de toezichthouders in Berlijn en Brussel nog de winter de tijd nodig hadden om te kijken of de gebruik name van de pijpleiding volgens Europese wetgeving zou kunnen gaan verlopen, is de oorzaak inmiddels van andere aard. Nog voordat Rusland de aanval op Oekraïne inzette werd afgelopen maand besloten tot het opschorten van het goedkeuringsproces door de Duitse regering. 

Gashandel als wapen

De afhankelijkheid is aan beide kanten te voelen. Voor Europa is het de levering van gas, maar Rusland heeft net zoveel baat bij een goede afname van gas door de Europese landen. Het stopzetten van het certificeringsproces van de Nord Stream 2 pijpleiding wordt dan ook wel gezien als de eerste grote stap in het dwarszitten van Rusland naar aanleiding van de agressie die het land toont jegens Oekraïne. Inmiddels, na het uitbreken van een actieve oorlog, is de Europese Unie druk bezig geweest met meer sancties richting Rusland, ook met betrekking tot energie. Zo heeft de Europese Unie op 15 maart nog een nieuw pakket aan maatregelen gepresenteerd. Een van de punten binnen dat pakket is het verbieden van nieuwe investeringen in de Russische energiesector en ook een alomvattende exportbeperking van apparatuur, technologie en diensten ten gunste van de Russische energiesector. 

Een volledige EU-brede ban op de import van gas vanuit Rusland lijkt voor nu vrijwel onmogelijk, dus is het op dit moment vooral zaak dat Europa minder afhankelijk gaat worden van Russisch gas en ook olie. Op 11 maart maakte de EU bekend dat de deadline voor een eind maken aan deze afhankelijkheid is gezet op 2027. Wat de EU-lidstaten deze aankomende vijf jaar gaan doen om dit waar te maken zal medio mei 2022 worden gepresenteerd. Tot die tijd zijn sancties zoals eerder genoemd waarschijnlijk het maximale wat de EU kan doen aan restricties rondom de Russische energiesector. Maar ook naast deze plannen, zijn diverse EU landen op eigen houtje bezig met het minder afhankelijk worden van Russisch gas. Litouwen neemt hierin de leiding en heeft sinds begin april de toelevering van Russisch gas volledig stopgezet. Het is dus afwachten hoe niet enkel de EU, maar ook Europese landen individueel verder gaan reageren naarmate de Russisch-Oekraïense Oorlog voortduurt. 

*Vertaling van Engelse tweet. Origineel: “Russia can only afford to fight because of its oil and gas. Russia’s main weapon against Europe is its threat to cut off oil and gas. So it might be wise to stop using oil and gas now that we have workable alternatives. (Also saves the planet).”

Esmee Slutter heeft Geschiedenis gestudeerd aan de Radboud Universiteit en heeft zich gespecialiseerd in Europese culturele geschiedenis. Op het moment is ze bezig met het behalen van haar bachelor in Russische Studies aan de Universiteit Leiden.

Beeld: Shutterstock