Een vooruitblik op de Europese Parlementsverkiezingen van 6 – 9 juni.

In juni 2024 is het weer zover: de verkiezingen voor het Europees Parlement. Voor de tiende keer kiezen de burgers van de lidstaten van de Europese Unie (EU) de leden van het Europees Parlement (EP). Hoewel het nog ver weg klinkt, begint de Europese politiek nu al voorbereidingen te treffen voor deze verkiezingen. Dit ondanks dat er in Finland, Portugal, Slowakije en Litouwen nog nationale – parlementaire dan wel presidents- – verkiezingen zullen zijn voor die tijd. Toch zullen op Europees niveau de campagnes worden opgestart en lijsten worden samengesteld. Bovendien moet besloten worden of, en zo ja, hoe de Spitzenkandidaten weer een rol gaan spelen deze verkiezingen. In dit eerste artikel in de serie over de EP-verkiezingen wordt besproken wat we kunnen verwachten in aanloop naar de verkiezingen, wat er op het spel staat en wat voor invloed Spitzenkandidaten hebben op het karakter van de campagne. Ook wordt besproken wat de verwachtingen zijn voor het verloop van de campagnetijd tussen nu en de verkiezingen in juni.  

Waar kunnen we voor stemmen?

Sinds 1979 kunnen Europese burgers elke vijf jaar hun stem uitbrengen voor het Europees Parlement. Bij de EP-verkiezingen in 2024 worden in totaal 720 zetels verdeeld. Het aantal zetels waarvoor Europese burgers per lidstaat stemmen, verschilt. Op dit moment hebben Malta, Luxemburg en Cyprus de minste zetels (6) en heeft Duitsland de meeste (96). Het aantal zetels per lidstaat wordt bepaald op basis van ‘degressieve evenredigheid’, wat betekent dat een parlementariër uit een grotere lidstaat meer mensen vertegenwoordigt dan een parlementariër uit een kleinere lidstaat. 

Op Europees niveau verenigen de nationale partijen zich in Europese groepen. Er zijn zeven zogenoemde Europese fracties: 

• Europese Volkspartij (EVP), 
• Progressieve Alliantie van Socialisten en Democraten (S&D), 
• Renew Europe (de opvolger van ALDE in het EP), 
• De Groenen/Europese Vrije Alliantie (twee aparte groepen die samen één fractie vormen in het EP), 
• Europese Conservatieven en Hervormers (ECH), 
• Identiteit en Democratie (ID), 
• Linkse Fractie GUE/NGL. 

Zo zitten onder andere de Nederlandse partijen VVD en D66 en het Franse Renaissance in Renew Europe; verenigen de socialisten – zoals de Nederlandse PvdA en Spaanse PSOE en PSC – in S&D; en zitten de Duitse partijen CDU en CSU met onder andere het Nederlandse CDA en het Ierse Fine Gael in de EVP. Daarnaast zijn er nog enkele niet-fractiegebonden leden in het EP. In een later artikel zal verder worden ingegaan op deze groepen en de rol van het EP. 

Wanneer kunnen we stemmen?

Vanaf 6 tot en met 9 juni mogen Europese burgers naar de stembus. Er is vastgesteld dat de verkiezingen plaatsvinden tussen donderdag en zondag. De lidstaten bepalen zelf op welke specifieke dag de verkiezingen in hun lidstaat plaatsvinden. Sommige lidstaten stemmen bijvoorbeeld traditioneel op zondag en ook voor het EP zal dat niet anders zijn.

Wie kan er op wie stemmen?

Europese stemgerechtigde burgers kunnen stemmen op kandidaten van nationale partijen uit hun eigen lidstaat. Ook bij de Europese verkiezingen gelden de nationale regels met betrekking tot stemgerechtigden. Zo kunnen in België, Oostenrijk, Duitsland en Malta burgers vanaf 16 jaar stemmen en in Griekenland vanaf 17 jaar, terwijl de stemgerechtigde leeftijd in de overige lidstaten 18 jaar is.

De kandidatenlijsten voor de Europese verkiezingen zijn op dit moment nog niet bekend. Momenteel kan er voor verschillende partijen zelfs nog gekandideerd worden. Enkele partijen maakten echter wel al hun lijsttrekkers bekend. Voor de Nederlandse partij D66 is bijvoorbeeld Gerben-Jan Gerbrandy al verkozen als lijsttrekker. Naar aanleiding van de verdere kandidaatstelling wordt de rest van de lijst opgesteld. 

Waarom de Spitzenkandidatenprocedure bepalend is voor de campagne

De verkiezingen in 2014 en 2019 kenden de zogenoemde Spitzenkandidatenprocedure. Spitzenkandidaten zijn Europese ‘lijsttrekkers’. De Europese fracties schoven gezamenlijk één ‘lijsttrekker’ naar voren die bijvoorbeeld deelnam aan Spitzenkandidatendebatten. Ook zou na de verkiezingen de kandidaat van de grootste groep voorzitter worden van de Europese Commissie. Op deze manier hebben burgers – meer in overeenstemming met nationale politiek – ook inspraak op de uitvoerende macht in de EU.

Bij de verkiezingen van 2014 werd dit principe ook daadwerkelijk gevolgd en werd de kandidaat van de grootste groep (Jean-Claude Juncker, EVP) bij de verkiezingen ook voorzitter van de Commissie. Bij de verkiezingen in 2019 werd echter niet de Spitzenkandidaat van de grootste groep (Manfred Weber, EVP) de voorzitter van de Commissie, maar Ursula von der Leyen (EVP) – geen Spitzenkandidaat. De toekomst en geloofwaardigheid van de Spitzenkandidatenprocedure lijkt daarmee onzeker.

Hoe de komende campagneperiode eruit zal zien, is mede afhankelijk van hoe de Spitzenkandidatenprocedure bij deze verkiezingen vorm krijgt. Hoewel dit lang onzeker leek, hebben de grootste groepen in het EP inmiddels toegezegd weer een kandidaat naar voren te schuiven. EVP, S&D, Renew, de Groenen, Europese Vrije Alliantie en Europees Links hebben aangegeven één of meerdere Spitzenkandidaten aan te wijzen. ECH en ID hebben daarentegen aangegeven geen Spitzenkandidaten aan te wijzen.

Door het aanwijzen van Spitzenkandidaten zal de campagne voor de EP-verkiezingen een Europees karakter krijgen, in tegenstelling tot een ‘Europese’ campagne die per lidstaat tussen enkel nationale partijen gevoerd zal worden. Één kandidaat zal immers het gezicht worden van een Europese groep en ook de nationale partijen in deze groepen zullen deze kandidaat steunen en onder de aandacht brengen. Dit komt ook tot uiting in de verkiezingsdebatten. Aangezien burgers alleen op politici uit hun eigen land kunnen stemmen, zijn de verkiezingsdebatten doorgaans tussen nationale partijen en hun lijsttrekkers. Met de invoering van de Spitzenkandidaten kregen de debatten dus ook een Europees karakter. In een later artikel van Shaping Europe zal de Spitzenkandidatenprocedure verder worden toegelicht. 

Tijdlijn

De komende maanden zal er veel worden gedaan om de EP-verkiezingen onder de aandacht te brengen. Hieronder volgt een overzicht van wat we wanneer kunnen verwachten in aanloop naar 6 – 9 juni.

Voor de Europese verkiezingen van 2019 werden de Spitzenkandidaten in november, december en januari aangewezen. Het lijkt erop dat de Spitzenkandidaten voor de aankomende verkiezingen later gekozen gaan worden. Tot op heden heeft namelijk alleen de EVA Spitzenkandidaten aangewezen. De Groenen hebben aangekondigd hun duo Spitzenkandidaten op het verkiezingscongres van 2 – 4 februari 2024 in Lyon te kiezen. De Spitzenkandidaat van S&D zal in februari of maart gekozen worden en ook de kandidaat van de EVP zal ‘begin volgend jaar’ gekozen worden.

Nadat de Spitzenkandidaten zijn gekozen, zullen ook de overige kandidaten bekendgemaakt worden. Naar verwachting gebeurt dit twee à drie maanden voor de verkiezingen. In Nederland is de dag van de kandidaatstelling 23 april. Ook de verkiezingsprogramma’s zullen worden gepresenteerd in aanloop naar de verkiezingen. Hoewel de focus doorgaans ligt op de nationale verkiezingsprogramma’s en deze pas kort voor de verkiezingen bekend worden gemaakt, hebben verschillende Europese partijen al wel enkele overkoepelende kernpunten genoemd. Zo stelde ALDE in mei in Stockholm op het jaarlijkse partijcongres dat ‘economie, klimaatverandering en veiligheid’ centraal zullen staan in de ALDE-campagne. Aan de daadwerkelijke verkiezingsprogramma’s wordt op dit moment nog door de verschillende fracties gewerkt. Het manifest van ALDE wordt naar verwachting begin 2024 gepubliceerd. Waarschijnlijk zullen de andere verkiezingsprogramma’s ook rond die tijd worden gepubliceerd. De input van burgers wordt hierin zoveel mogelijk meegenomen, waarvoor verschillende bijeenkomsten in de EU zijn georganiseerd. 

Daarnaast gaan de partijen natuurlijk de straat op om campagne te voeren. Bovendien zullen de lijsttrekkers, dan wel Europees dan wel nationaal, vaker in de media verschijnen, bijvoorbeeld in interviews. Bij voorgaande verkiezingen woonden de Europese lijsttrekkers ook verschillende bijeenkomsten in EU-lidstaten bij. Het is waarschijnlijk dat ze deze verkiezingen weer een dergelijke verkiezingstour door Europa doen. Tijdens een verkiezingstour bezoeken de Europese lijsttrekkers bijeenkomsten in verschillende lidstaten van onder andere nationale partijen uit de Europese fractie of spreken ze op bijeenkomsten gerelateerd aan hun politieke stroming. 

Daarnaast is het voeren van debatten onderdeel van de campagne. In 2014 en 2019 werden voor de verkiezingen enkele Spitzenkandidatendebatten gevoerd, die live op televisie of radio werden uitgezonden. De eerste hiervan vond ongeveer een maand voor de verkiezingen plaats. Als de procedure dit jaar weer gevolgd wordt zoals in 2014 en 2019, is het waarschijnlijk dat deze debatten weer kort voor de verkiezingen plaats zullen vinden. Overigens vonden er in 2014 en 2019 ook kleinere debatten plaats waarin niet alle Spitzenkandidaten deelnamen, maar er bijvoorbeeld twee kandidaten met elkaar in debat gingen. Dit zou dus verwacht kunnen worden, ongeacht of alle Europese groepen een Spitzenkandidaat aanwijzen. Daarnaast gaan de nationale lijsttrekkers met elkaar in debat. Dit zal naar verwachting in de laatste maand voor de verkiezingen plaatsvinden. 

Kortom, vanaf begin 2024 zal de campagne voor de Europese Parlementsverkiezingen steeds meer vorm krijgen. In de laatste maand(en) voor de verkiezingen zullen we debatten kunnen volgen en de kandidaten steeds vaker in de media zien.

Markeer 6 – 9 juni 2024 alvast; de Europese verkiezingen in juni 2024 bepalen de koers van de EU voor de komende vijf jaar. Thema’s zoals klimaat, migratie, defensie, veiligheid en de invloed van populisme zijn slechts een paar onderwerpen die hoog op de politieke agenda staan. Er staat deze verkiezingen dus veel op het spel.

De komende maanden tot aan de verkiezingen zal Shaping Europe je op de hoogte houden van zowel de achtergrond als nieuwe ontwikkelingen met betrekking tot de verkiezingen voor het Europees Parlement.

Hanna Krijgsman van Spangenberg heeft een master in Political Science van de Vrije Universiteit Amsterdam en een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beeld: Shutterstock