Een analyse van de recente ontwikkelingen binnen de EU-VS-relatie.

Eind september beloofden de Verenigde Staten (VS) en de Europese Unie (EU) betere samenwerking in handel en technologie. Hiervoor werd deze zomer de nieuwe US-EU Trade and Technology Council (TTC) gelanceerd door de Amerikaanse president Joe Biden en de voorzitter van de Europese Commissie Ursula von der Leyen. Op 29 september kwam de TTC in Pittsburgh voor het eerst bijeen om te bespreken hoe de trans-Atlantische bondgenoten de handels- en economische betrekkingen kunnen verdiepen. Ondanks deze hernieuwde samenwerking op het gebied van handel en technologie, zorgt het eenzijdige optreden van de VS, zoals de terugtrekking uit Afghanistan en de aanpak van de coronapandemie, steeds vaker voor kritiek vanuit de EU. Hoewel de VS al jaren één van de belangrijkste partners is, ontstaan er in de EU steeds meer twijfels over het bondgenootschap. Er zijn toenemende spanningen tussen de machtsblokken en er wordt zelfs gesproken van een kantelpunt in de EU-VS-relatie. Maar valt er daadwerkelijk te spreken van een kantelpunt of is er sprake van een voortzetting van het bondgenootschap?   

Oorsprong Europees-Amerikaanse relatie

Niet alleen de individuele lidstaten hebben diplomatieke contacten met de VS, maar ook de EU heeft een eigen diplomatieke relatie met het land. Zo is er een Amerikaanse ambassadeur in Brussel en heeft de EU een vertegenwoordiging in Washington. Dit betekent dat de EU als één macht kan optreden in de samenwerking met de VS, wat het bondgenootschap versterkt. De relatie van de VS en Europa is sinds de Tweede Wereldoorlog misschien wel het meest solide bondgenootschap in de wereld. De officiële diplomatieke relatie tussen de machtsblokken begon in 1953 als samenwerking tussen de VS en de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). Daarnaast zijn zowel de Europese landen als de VS betrokken bij de NAVO en de VN. Via deze organisaties vindt er dus ook al decennialang nauwe samenwerking plaats tussen de Amerikanen en de Europeanen.

De aard van de samenwerking is echter veranderd sinds het einde van de Koude Oorlog. Het enige echt gemeenschappelijke trans-Atlantische project – tegenstand bieden aan de Sovjet-Unie – is verdwenen. De meningsverschillen en scheve verhoudingen tussen beide partijen worden nu dan ook duidelijker. Voornamelijk op het gebied van defensie, veiligheid en buitenlandse zaken is Europa afhankelijk van de VS. Hoewel de samenwerking dus voordelig is voor beide partijen, lijkt de EU er meer belang bij te hebben. De VS daarentegen lijkt steeds meer onafhankelijk van de EU te handelen. Desondanks zijn veel overeenkomsten getekend die de vrede bewaren, die onderlinge samenwerking bevorderen, en het bondgenootschap versterken. Recente voorbeelden hiervan zijn een akkoord over wederzijdse verlaging van exporttarieven, maar ook het zogenoemde ‘Parapluverdrag’ over gegevensbescherming. Daarnaast zijn er via internationale organisaties overeenkomsten getekend door zowel de EU-lidstaten als de VS. Een bekend voorbeeld hiervan is de Universele Verklaring van de Rechten van de Mens die via de VN is aangenomen. 

Een kantelpunt?

Enerzijds leek er met het aantreden van president Biden een voortzetting te zijn van het historische bondgenootschap. Biden begon met ‘herstelwerk’ van het beleid van zijn voorganger Trump om de banden met de EU weer aan te halen. Zijn ‘America is back’-speech leek veelbelovend. Ook kwam Amerika terug in het klimaatakkoord, waar Trump zich juist uit teruggetrokken had. Daarnaast werden de banden met de Wereldgezondheidsorganisatie weer aangehaald nadat Trump zich ook daartegen had verzet. De samenwerking tussen de VS en de EU leek dus terug op het oude niveau.

Anderzijds lijkt er de laatste tijd een duidelijke verandering te komen in de relatie van de VS met Europa. Dit komt voornamelijk omdat het zwaartepunt van de VS verschoven is van de Atlantische Oceaan naar de Stille Oceaan, oftewel van Europa naar Azië: de pivot to Asia. Sinds de Amerikaans-Europese samenwerking is er een consensus geweest dat Rusland de grootste dreiging vormde. De laatste jaren is er in de VS echter een consensus ontstaan dat niet Rusland, maar China de grootste dreiging vormt.

Hoewel er een grote verandering leek te komen met het aantreden van president Biden, zet hij het beleid voort van zijn voorgangers. Ondanks dat er grote verschillen zijn tussen de voormalige presidenten Obama, Trump en de huidige president Biden, lijken ze op het gebied van het buitenlands beleid erg op elkaar. Het ‘loslaten’ van Europa is begonnen onder de Obama-administratie in het pivot to Asia–beleid. De VS is altijd de ‘nummer 1’ van de wereld geweest, de zogenoemde ruling power. Deze ruling power wordt nu uitgedaagd door de rising power: China. Het feit dat dit in de VS heel serieus wordt genomen, is omdat China, anders dan Rusland in de Koude Oorlog, een alternatief model voor de wereld biedt waarin meerdere landen zijn geïnteresseerd. Dit autocratische alternatieve model is strijdig met de democratische wereldorde die Amerika na de Tweede Wereldoorlog in de hele wereld heeft gecreëerd. Dit is dan ook de reden dat het buitenlands beleid van de VS in toenemende mate gericht is op de groeiende invloed van Azië.

Het was onzeker of de eerdergenoemde TTC door zou gaan vanwege spanningen tussen de EU en de VS. De VS, het Verenigd Koninkrijk en Australië hebben onlangs namelijk een nieuwe veiligheidsalliantie gelanceerd: het Aukus-pact. Dit pact zal de Amerikaanse en Britse expertise en technologie bundelen om de komende decennia een nucleair aangedreven onderzeevloot voor Australië te ontwikkelen. De reden hiervoor is de (Australische) bezorgdheid over de Chinese macht die toegenomen is door de totalitaire wending van Peking, agressie in de Zuid-Chinese Zee en campagnes voor politieke inmenging. De EU is niet blij met en zelfs verrast door dit pact omdat Frankrijk onderzeeboten aan Australië zou gaan leveren, wat nu dus niet meer nodig is. De Europese leiders spreken van een vertrouwensbreuk en Frankrijk riep zelfs de ambassadeurs uit de VS en Australië terug. Von der Leyen sprak ook haar verbijstering uit over hoe de VS Europa behandeld heeft. Charles Michel, voorzitter van de Europese Raad had het zelfs over het gebrek aan ‘loyaliteit’ en ‘transparantie’ wat de ‘elementaire beginselen voor een alliantie zijn’.

Toekomst van de EU-VS-relatie

Enerzijds zijn beide partijen het eens over de algemene doelstellingen van bevordering van democratie, vrije markten, mensenrechten en de rechtsstaat. Wanneer het gaat om internationale problemen, zijn beide partijen er tot op heden meestal in geslaagd hun verschillen opzij te zetten. Tevens zijn ze economisch erg met elkaar verweven, zoals blijkt uit hun handelsrelatie, hun onderlinge stromen van directe buitenlandse investeringen en de manier waarop economische problemen in het ene machtsblok snel overlopen naar het andere. Dit geeft dus aan dat beide partijen er baat bij hebben om het bondgenootschap zoals het nu is, voort te zetten. 

Anderzijds lijkt de VS toch een duidelijke trend ingezet te hebben met de focus op Azië. De EU kan hierdoor niet meer blind vertrouwen op de VS. In Europa wordt de laatste jaren mede daarom ingezet op ‘strategische autonomie’; militair, technologisch en economisch. In eerste instantie had deze strategische autonomie vaak betrekking op defensie, maar al snel werd het ook gekoppeld aan het digitale domein en aan financiën, energie, grondstoffen en de ruimte. Tijdens de coronapandemie werd dit nog verder doorgetrokken naar gezondheid en de vaccinproductie. In de eerste helft van 2022 heeft Frankrijk het roulerend voorzitterschap van de EU in handen; een defensietop om de ‘strategische autonomie’ te realiseren, is al op de agenda geplaatst.

Hoewel het nog te vroeg is om echt te spreken van een ‘kantelpunt’, lijkt de VS wel een verandering van koers ingezet te hebben. Onder andere het Aukus-pact heeft aangetoond dat de EU waarschijnlijk afscheid moet nemen van de historische verhoudingen met de overzeese partners. Desondanks moet de EU wereldwijde samenwerking niet uit het oog verliezen, en dit houdt ook de relatie met de VS in. De machtsblokken zijn met elkaar verbonden door de (recente) geschiedenis, maar ook door culturele, politieke en economische principes. Terwijl Europeanen en Amerikanen in veel opzichten uit elkaar groeien, zijn er nog genoeg raakvlakken om samen te blijven werken. Een bondgenootschap met de VS blijft belangrijk en wellicht kan een goed verloop van de TTC ervoor zorgen dat de spanningen weer afnemen. Tegelijkertijd zou de EU ook verder kunnen kijken dan de VS als belangrijkste bondgenoot en zich kunnen richten op het aangaan van nieuwe allianties.

Hanna Krijgsman van Spangenberg heeft een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beeld: Shutterstock