Een blik op het verloop van en de reacties op de achtste Doema Verkiezingen.

De Raad van de Europese Unie heeft op 20 september een duidelijk persbericht uitgestuurd naar aanleiding van de Russische Doema Verkiezingen. Het uit hierin haar zorgen rond de gelimiteerde rol van de oppositie, het maatschappelijk middenveld en onafhankelijke pers in Rusland. Daarnaast heeft de EVP (De Europese Volkspartij, de grootste partij in het Europese parlement) in een persbericht gesteld dat de EU zich voor moet bereiden om deze verkiezingen en de uitslag hiervan niet te erkennen. De partij roept ook op tot een nieuw EU buitenlandbeleid ten aanzien van Rusland om verdere interventie in de Europese achtertuin tegen te gaan. De samenwerking met Rusland op gedeelde belangen zou volgens de partij afhankelijk moeten zijn van de Russische bereidheid om agressies in het buitenland te beëindigen en mensenrechten te respecteren. Individuele lidstaten zoals Duitsland hebben ook sterke twijfels geuit rond de verkiezingsuitslag, ze verwijzen hier naar ‘grootschalige onregelmatigheden’.

Het statement van de Raad van de Europese Unie laat er geen gras over groeien, maar ook binnen Rusland wordt de uitslag van de Doema Verkiezingen niet door iedereen geaccepteerd. In dit artikel zal dieper worden ingegaan op de Doema Verkiezingen, wat ze inhouden, de aanloop er naartoe, het verloop van de verkiezingen en wat voor invloed de uitslag kan hebben op de huidige Rusland-EU relatie. Want ondanks dat de Russische Federatie op papier een democratie is, leggen het verloop en de uitslag van de achtste Doema Verkiezingen veel ondemocratische praktijken bloot. 

De Russische Staatsdoema 

Van 17 september tot en met 19 september 2021 vonden in Rusland de Doema verkiezingen plaats. De Staatsdoema is het Russische lagerhuis en daarmee te vergelijken met de Nederlandse Tweede Kamer. De Doema heeft samen met de Federatieraad (hogerhuis en vergelijkbaar met de Eerste Kamer in Nederland) de wetgevende macht. De Staatsdoema bestaat uit 450 zetels en elke vijf jaar vinden er verkiezingen plaats. De samenstelling van de Staatsdoema voor de recente verkiezingen bestond uit de partijen Verenigd Rusland, de Communistische Partij (KPRF), de Liberaal-Democratische Partij (LDPR) en Rechtvaardig Rusland. 

Verenigd Rusland wordt ook wel gezien als de partij van de Russische president Vladimir Poetin, maar dit klopt niet helemaal. Ondanks dat Verenigd Rusland Poetin onvoorwaardelijk steunt, heeft Poetin geen banden meer met de partij in de vorm van een lidmaatschap. Naast het aannemen van wetten kan de Staatsdoema ook impeachment procedures tegen de president in werking stellen, waarvoor een tweederdemeerderheid nodig is. Dit is een van de redenen waarom de Doema belangrijk is voor Poetin en waarom hij dus ook graag een ruime meerderheid voor Verenigd Rusland ziet. Bij de vorige verkiezingen in december 2016 behaalde Verenigd Rusland maar liefst 343 zetels waardoor het een zeer ruime meerderheid had ten opzichte van de andere partijen.

Zijn de andere partijen in de Doema dan automatisch oppositie? Ja en nee. De KPRF, LDPR en Rechtvaardig Rusland presenteren zichzelf graag als oppositie, maar zijn dat niet helemaal. Ze staan ook wel bekend als systematische oppositie. Dit betekent dat ze in principe pro-Kremlin zijn en ook samenwerken met het presidentiële bestuur. Tegenover deze systematische oppositie staat de niet-systematische oppositie. Dit zijn partijen die eigenlijk de ‘echte’ oppositie vormen. Het probleem is echter dat het deze partijen aanzienlijk moeilijk wordt gemaakt om mee te doen aan de verkiezingen. Hier zal verderop in het artikel meer over worden uitgeweid. 

In de aanloop naar de Doema Verkiezingen

Verenigd Rusland, de partij die Poetin onvoorwaardelijk steunt, daalt sinds 2018 in populariteit. Dit heeft te maken met de pensioenhervormingen die in 2018 door het huidige kabinet onder leiding van Dmitri Medvedev werden aangekondigd. Een onderdeel van deze hervormingen was het verhogen van de pensioenleeftijd. Vooral zowel mannen als vrouwen werd deze verhoogd met vijf jaar. Dit betekende dat vrouwen door zouden moeten werken tot hun zestigste en mannen tot de leeftijd van 65 jaar. Dit leidde tot grote protesten in Rusland en tot het dalen van de populariteit van Verenigd Rusland, waar Medvedev partijleider van is. Omdat een ruime meerderheid voor Verenigd Rusland in de Doema voor Poetin van groot belang is, deed Poetin er zoveel mogelijk aan om deze te behouden. Oppositieleden werden op grote schaal tegengehouden om deel te nemen aan de verkiezingen en ook het coronavirus werd in het voordeel van Verenigd Rusland gebruikt. Dit jaar waren de verkiezingen verspreid over drie dagen, was er in een aantal regio’s de optie om elektronisch te stemmen en waren er geen Europese waarnemers aanwezig.

Onder het mom van de COVID-19 uitbraak mochten er dit jaar slechts zestig buitenlandse waarnemers aanwezig zijn bij de parlementsverkiezingen. Normaliter stuurt de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) vijfhonderd waarnemers naar Rusland om toe te zien op een eerlijk en vrij verloop van de verkiezingen. Volgens de OVSE is het onmogelijk om met zo’n klein aantal waarnemers hun werk goed en efficiënt uit te voeren, wat ertoe heeft geleid dat ze geen waarnemers hebben gestuurd. 

In zes regio’s, waaronder Moskou, was er de mogelijkheid om door middel van e-voting op afstand te stemmen. Deze manier van online stemmen zou al in 2024 landelijk kunnen worden ingevoerd, wanneer er opnieuw presidentsverkiezingen zijn. Er zijn echter een aantal zorgen die komen kijken bij e-voting, die voornamelijk betrekking hebben op veiligheidsrisico’s. Er bestaat namelijk zowel een risico op hackers van buitenaf als op mensen met interne toegang tot het systeem. Verkiezingsfunctionarissen die toegang hebben tot informatie en apparatuur zouden opzettelijk, of per ongeluk, de verkiezingsresultaten in gevaar kunnen brengen, aldus de Russian Election Monitor. Hierbij kun je denken aan het infecteren van de computers van zowel de kiezers als de verkiezingskantoren met malware. Elektronisch stemmen brengt ook het nadeel mee dat het angst voor monitoring bij de kiezers kan creëren, wat uiteindelijk hun stemgedrag kan beïnvloed. 

Oppositieleden werd het dit jaar extra moeilijk gemaakt om deel te nemen aan de verkiezingen. Al langere tijd wordt de registratie van ongewenste oppositieleden geweigerd, maar dit jaar gingen de Russische autoriteiten een stap verder. Volgens Amnesty International werden er dit jaar meerdere strafrechtelijke procedures gestart tegen prominente leden van de oppositie. Mensen werden van de kandidatenlijst geschrapt omdat zij actief waren voor organisaties die zijn bestempeld als ‘extremistisch’, waaronder de anti-corruptie stichting van Aleksej Navalny. Ook dit jaar riep de beweging van Navalny namelijk op om ‘slim te stemmen’: stem op partijen die de meeste kans hebben om Verenigd Rusland te verslaan. De app waar men gebruik van kon maken is echter op de eerste dag van de verkiezingen door Google en Apple uit de app store gehaald op aandringen van het Kremlin. Deze ‘slim stemmen’ app liet per kiesdistrict zien welke kandidaat de meeste kans maakte om een kandidaat van Verenigd Rusland te verslaan, zodat men op die kandidaat kon stemmen. Ook chatsysteem Telegram heeft de optie om chatbots te gebruiken voor het ‘slim stemmen’-systeem beperkt.

Vergeleken met de Doema Verkiezingen van 2016 waren er dit jaar meer mensen uitgesloten van deelname. Ook Pavel Groedinin, kandidaat voor de Communistische Partij van de Russische Federatie (KPRF), is door de Centrale Kiescommissie van de lijst geschrapt. De KPRF is de tweede grootste partij van Rusland. In 2018 deed Groedinin mee aan de presidentsverkiezingen en eindigde met 12 procent van de stemmen op de tweede plaats. De reden om Groedinin van de lijst te schrappen was volgens de Kiescommissie dat hij kapitaal in het buitenland bezit. Groedinin ontkent dit en beweert dat de uitsluiting politiek gemotiveerd was. Sinds de verkiezingen van 2018 is Groedinin een doelwit geworden van pro-Kremlin media. De KPRF heeft ook veel profijt gehad bij Navalny zijn ‘slim stemmen’ campagne, aangezien het één van die partijen is die veel kans maakt om Verenigd Rusland te verslaan.

De leidende Russische organisatie op het gebied van publieke waarnemingen en verkiezingen, Golos, is vlak voor de verkiezingen op de lijst van ‘buitenlandse agenten’ gezet. Organisaties die als zodanig zijn aangewezen moeten op elke uiting vermelden dat zij  een ‘buitenlandse agent zijn’, indien zij dit niet doen volgt een forse boete. Daarnaast moet de status formeel worden aangegeven bij het ministerie van Justitie en regelmatig verslag uitbrengen over hun activiteiten. Volgens Amnesty International zijn er veel Russen die werkelijk geloven dat deze organisaties Westerse spionnen zijn die Rusland willen vernietigen. Golos is belangrijk omdat zij waarnemers trainen en frauduleuze activiteiten opsporen. Tijdens de verkiezingen van 2011 en 2012 heeft Golos meerdere vormen van verkiezingsfraude waargenomen, en deze ontdekking leidde uiteindelijk tot enorme protesten. Een maand voor de verkiezingen is de beweging uitgeroepen tot buitenlandse agent. Vanwege deze status mocht Golos dit keer de verkiezingen niet waarnemen. 

De verkiezingen 

Ondanks dat Golos niet formeel haar werk kon doen zijn er op de eerste verkiezingsdag bij de organisatie al 2000 onregelmatigheden waargenomen. Dit aantal zal in de realiteit nog veel hoger liggen. Klassieke vormen van verkiezingsfraude zijn ‘ballot box stuffing’ (waarbij iemand in plaats van één stembiljet meerdere in de stembus “propt”), ‘carousel voting’ (dezelfde persoon stemt vaker), fraude met stemmen van mensen die vanuit huis stemmen (de stembiljetten worden dan bij mensen thuis opgehaald), het bewust verkeerd tellen van de stemmen en het verkeerd registreren van de stemmen. De hoeveelheid fraude die wordt gepleegd in Rusland is niet overal hetzelfde. De regio’s waar het meest gefraudeerd wordt liggen vooral in de Noord-Kaukasus, zoals bijvoorbeeld de deelrepubliek Tsjetsjenië. Een voorbeeld van een regio waar vrijwel niet gefraudeerd wordt is de oblast Irkoetsk. Deze regio wordt samen met acht andere regio’s door Sergej Sjipilkin, een onafhankelijke Russische verkiezingen analist, aangeduid als “schoon” als het neerkomt op verkiezingsfraude.

Doordat er dit jaar ook elektronisch gestemd kan worden, zijn de verkiezingen nog fraudegevoeliger geworden. Zoals eerder benoemd kan stemmen via deze nieuwe vorm angst creëren bij de stemmers, omdat men vreest dat een elektronische stem niet geheel anoniem is, maar dat het traceerbaar is wie op welke partij stemt. Werkgevers kunnen van hun werknemers eisen dat zij elektronisch stemmen, wat ertoe kan leiden dat mensen toch op Verenigd Rusland zullen stemmen. Waarom? De angst om gemonitord te worden is bij elektronisch stemmen hoger dan bij stemmen via papier. Daarnaast hebben critici en onafhankelijke verkiezingswaarnemers het gebruik van e-voting afgekeurd, gezien het te gemakkelijk is om stemmen te vervalsen. De KPRF erkent de uitslagen van de e-voting niet. Verschillende kandidaten van de KPRF liepen, na een flinke voorsprong te hebben, plotseling achter op kandidaten van Verenigd Rusland toen de resultaten van de e-voting in de regio Moskou bekend werden gemaakt. Uiteindelijk resulteerde dit in een protest op het Poesjkinplein in Moskou om de ‘verkiezingsuitslag te bespreken’. Maximaal vierhonderd mensen kwamen opdagen bij dit protest en dit  is dan ook niet te vergelijken met de protesten die ontstonden naar aanleiding van de frauduleuze verkiezingen van 2011 en 2012.

De officiële uitslag van de Doema Verkiezingen moet met een korreltje zout genomen worden. Volgens Sergej Sjipilkin zou de landelijke opkomst ongeveer 38% zijn in plaats van de officieel gerapporteerde 52%. Daarnaast ziet hij ook een veel lagere steun voor Verenigd Rusland. De officiële cijfers zeggen dat Verenigd Rusland maar liefst 49,82% van de stemmen heeft gekregen, terwijl Sjipilkin dit schat op 31-33%. Hoe dan ook verliest Verenigd Rusland 19 zetels in de Doema. Deze worden grotendeels opgevuld door de KPRF die 18,93% van de stemmen heeft ontvangen. Ook de LDPR verliest 15 zetels door maar 7,55% van de stemmen binnen te halen. Daarnaast zien we Rechtvaardig Rusland terugkeren in de Doema met 7,46% van de stemmen. Een nieuwkomer is de partij “New People”. Deze partij heeft 5,32% van de stemmen ontvangen. Deze partij zal echter zeer waarschijnlijk geen nieuwe wind doen waaien in de Doema, aangezien deze is opgezet door pro-Kremlin aanhangers. 

De consequenties

Wat zijn dan de consequenties van deze verkiezingen voor de relatie van Rusland met het buitenland? Bij het zien van de statements in de inleiding van dit artikel lijkt er weinig hoop te zijn voor verbeteringen in de EU-Rusland relatie. Aan de andere kant kan men zich afvragen of de relatie op dit moment nog verder achteruit kan gaan. De EU heeft zich al diverse keren negatief uitgelaten over Rusland. Na de vergiftiging van Aleksej Navalny is de relatie zeker tot een nieuw dieptepunt gezakt. De uitkomst van verkiezingen was al lang voorspeld, toen het steeds duidelijker werd dat de niet-systematische oppositie geen kans had. Deze relatie kan zich verder voortzetten, zonder significante verbeteringen of verslechteringen. Rusland heeft ook veel interne problemen zoals een economische crisis. Het land kan ervoor kiezen om eerst interne stabiliteit op de bouwen.

Deze benadering kan te simplistisch en naïef zijn. De verdere afbraak van de al oppervlakkige democratie kan de relatie tussen de EU en Rusland verder verslechteren. Statements zoals hierboven laten zien dat samenwerking met Rusland lastig kan worden wanneer het land mensenrechten niet respecteert. De voortzetting van Poetins presidentschap en machtspositie nu Verenigd Rusland weer een meerderheid heeft in de Doema, kan ook tot een verdeling binnen de EU leiden. Populistische ‘illiberale democratieën’ zoals Hongarije hebben in het verleden al hun bewondering uitgesproken voor Poetin. Het partnerschap tussen Rusland en deze landen kan sterker worden. Dit maakt het voor de EU moeilijker om een gezamenlijk buitenlands beleid te maken, wat de EU verzwakt en verdeeld.

Daarnaast is Rusland ook één van de weinige landen die samen wilt werken met Afghanistan onder de Taliban. Aan de andere kant zijn de VS onder Biden minder vriendelijk richting Rusland. Zo erkennen ook de VS de uitslag van de Doema Verkiezingen niet. Deze ontwikkelingen kunnen wijzen op een sterkere verdeling tussen pro-Rusland en anti-Rusland landen wat de spanningen op globaal niveau kunnen verhogen. Deze spanningen worden ook verhoogd door Russische bemoeienis bij verkiezingen in het buitenland. Dit is nu ook al te zien bij de Duitse verkiezingen. Het Kremlin steunt het mediaconcern RT Deutsch, wat de laatste tijd erg gegroeid is binnen Duitsland. RT Deutsch steunt extreemrechtse partijen. Deze bemoeienis vermindert het vertrouwen in de Duitse overheid, mainstream media en de politiek in het algemeen.

Een staartje?

Het weren van waarnemers, het elektronisch stemmen en het opnieuw weghouden van niet-systematische oppositie maken deze Doema Verkiezingen extreem fraude gevoelig. Het niet erkennen van de verkiezingen door middel van het statement van de Raad van de Europese Unie en onder andere het niet erkennen van de verkiezingen door de Verenigde Staten komen dan ook niet uit te lucht vallen. Het is daarom nu ook afwachten of dit nog een staartje krijgt, van beide kanten. Zo kan de EU ervoor kiezen om de bestaande sancties tegen Rusland uit te breiden. Daarnaast is het ook afwachten wat Rusland gaat doen. Gaat het land de reacties vanuit het buitenland negeren of zal Poetin alsnog van zich laten horen?

Lina Gaussi behaalde in 2020 haar bachelor Geschiedenis aan de Universiteit Leiden en volgt nu de bachelor Russische Studies aan dezelfde universiteit.

Esmee Slutter heeft Geschiedenis gestudeerd aan de Radboud Universiteit en heeft zich gespecialiseerd in Europese culturele geschiedenis. Op het moment is ze bezig met het behalen van haar bachelor in Russische Studies aan de Universiteit Leiden.

Anoek Zijderveld is afgestudeerd in Internationale Betrekkingen en Globale Politieke Economie.

Beeld: Shutterstock

Vertaling beeld: “Verkiezingen van afgevaardigden van de Doema van de Federale Vergadering van de Russische Federatie de achtste oproeping 2021”