De dubbele dreiging van klimaatverandering voor Europa’s laatste inheemse bevolking.

Klimaatverandering raakt ons allemaal. Zowel de gevolgen van klimaatverandering zelf, als de maatregelen die genomen moeten worden om er iets tegen te doen hebben invloed op ons leven. Sommige groepen worden hierdoor echter harder geraakt dan anderen. Vooral mensen die voor hun levensvoorziening afhankelijk zijn van hun natuurlijke omgeving ervaren de negatieve gevolgen van klimaatverandering. Een vaak vergeten groep in Europa die het zwaar te verduren heeft is de Sámi, waar je in dit artikel al over hebt kunnen lezen. Niet alleen klimaatverandering zelf bedreigt hun manier van leven, maar ook de acties die ondernomen worden om klimaatverandering tegen te gaan bemoeilijken de voortzetting van de traditionele leefwijze van de Sámi. 

Invloed van klimaatverandering: het wordt steeds warmer

De Sámi zijn voor hun manier van leven erg afhankelijk van hun natuurlijke omgeving. Dat de Arctische regio vier keer sneller opwarmt dan de rest van de aarde is dus van grote invloed. De verwachting is dat het aantal regenachtige dagen zal toenemen, terwijl de hoeveelheid sneeuw zal afnemen. Neerslag zal dus voor een steeds groter deel bestaan uit regen. Sneeuw, of muohta, bedekt Sápmi voor ongeveer acht maanden per jaar en speelt een grote rol voor rendierhouderijen. Het is daarom niet verrassend dat er minstens 360 woorden voor sneeuw bestaan in de taal van de Sámi. Een voorbeeld hiervan is guohtun, wat zowel refereert naar sneeuw als naar de voedselvoorziening van rendieren.

Sneeuw speelt een cruciale rol, omdat het impact heeft op de lokale vegetatie. In de winter zijn rendieren in hun voedselvoorziening vooral afhankelijk van korstmos. Als de sneeuwval steeds later in het jaar begint, bevriest dit korstmos voordat het bedekt wordt met een beschermende laag sneeuw. Koud weer dat volgt op een warmere periode met regen zorgt ervoor dat de regen bevriest. Hierdoor wordt het lastiger voor rendieren om bij de laag korstmos te komen. Om ervoor te zorgen dat rendieren wel genoeg voedsel hebben, moeten Sámiherders zich aanpassen, bijvoorbeeld door het houden van rendieren in omheinde gebieden en de dieren bij te voeren. Naast dat dit een flinke kostenpost is voor herders, neemt hierdoor ook de kans op verspreiding van besmettelijke ziektes toe.

Hoewel de Sámi voor hun inkomsten en levensonderhoud niet meer volledig afhankelijk zijn van het houden van rendieren, is het wel van enorm cultureel belang. Rendieren spelen een belangrijke rol in het spirituele leven, oude religies en de taal van de Sámi, die al eeuwen onder druk staan door de beperkte erkenning van het volk door nationale overheden. Daarnaast weerspiegelt het aantal rendieren dat iemand bezit diens status in de Sámigemeenschap. Rendieren zorgen voor voedsel, kleding en gereedschappen. Hiermee zijn rendieren onlosmakelijk verbonden met het voortbestaan – en het cultureel erfgoed – van de Sámi, en dat al ontelbare generaties lang.

De snel stijgende temperatuur in het noorden van Scandinavië belemmert ook de bewegingsvrijheid van de Sámi. In het Noordpoolgebied wordt veelvuldig gebruikgemaakt van ijswegen die ontstaan als meren en rivieren bevriezen. Het warmere weer zorgt ervoor dat de laag ijs steeds dunner wordt, waardoor het gebruik van ijswegen steeds gevaarlijker – of zelfs onmogelijk – wordt. Daarnaast kunnen de langzaam groeiende korstmossen verdreven worden door andere, sneller groeiende plantensoorten die, door het warme weer, steeds noordelijker kunnen overleven. Ook Sámi die traditionele visserij beoefenen of jagen worden door deze ontwikkelingen geraakt.

Klimaatmaatregelen als een bedreiging

In januari 2023 kondigde Luossavaara-Kiirunavaara Aktiebolag (LKAB), een Zweeds mijnbouwbedrijf, aan dat ze Europa’s grootste voorraad zeldzame aardmetalen hadden ontdekt bij Kiruna, de meest noordelijke stad van Zweden. Voor de Europese Unie (EU) was dit goed nieuws, aangezien een toename van de eigen winning van zeldzame aardmetalen een belangrijk onderdeel is van de Critical Raw Materials Act. Deze wet moet ervoor zorgen dat de EU minder afhankelijk wordt van andere landen voor de productie van duurzame energie. Zeldzame aardmetalen zoals dysprosium en europium zijn namelijk essentieel voor het ontwikkelen van onder andere windturbines, zonnepanelen en accu’s voor elektrische auto’s. 

Voor de Sámi is deze ontdekking echter geen reden voor een feestje. Zij vrezen dat de winning van deze aardmetalen hun traditionele manier van leven verder in gevaar zal brengen. Dit komt nog boven op de toenemende ambities van Zweden om meer windenergie op te wekken in het noorden van het land, oftewel in het leefgebied van de Sámi. Windparken beperken de bewegingsvrijheid van rendierherders en kunnen ook een gevaar vormen voor de rendieren zelf. Daarnaast kunnen mijnbouwprojecten leiden tot een verlies van werkgelegenheid onder de Sámi. Rendierherders kunnen mogelijk hun traditionele manier van werk niet voortzetten, aangezien mijnen kunnen leiden tot een verlies van weidegrond. 

‘s werelds grootste ondergrondse ijzerertsmijn in Kiruna

Het noorden van Zweden is significant minder dichtbevolkt dan het zuiden van het land. Hoewel de bevolking van het noorden van Zweden het hardst getroffen wordt door de gevolgen van nieuwe groene energieprojecten, is het vooral de bevolking in het zuiden die gebruik zal maken van de opgewekte energie. De verdeling is dus scheef. De nauwe verbondenheid met de natuur maakt dat de behoeften van de Sámi sterk verschillen met de belangen van de rest van de Scandinavische bevolking, die meer groene energie ziet als een goede manier om klimaatverandering tegen te gaan. De Sámi worden het hardst geraakt terwijl zij het minst verantwoordelijk zijn voor klimaatverandering. 

De Sámi in Zweden ondervinden het nadeel dat de Zweedse overheid niet verplicht is om de Sami-gemeenschappen te raadplegen bij de verlening van mijnbouwconcessies, in tegenstelling tot Noorwegen en Finland. Dat betekent niet dat Noorwegen en Finland alle zaakjes op orde hebben. In een eerder artikel kwam al aan bod dat Noorwegen de rechten van Sámi rendierhouders schond door op hun land een windmolenpark aan te leggen, en ook in Finland vormen dergelijke activiteiten een bedreiging.

De Sámi zelf doen een beroep op hun recht van zelfdeterminatie in Sápmi. Dit recht houdt in dat de Sámi zelf mogen beslissen in kwesties die betrekking op hen hebben. Het Zweedse Sámi Parlement maakt duidelijk dat ze willen dat de exploitatie in dit gebied wordt stilgelegd. Alle natuurlijke bronnen in dit gebied, zowel boven als onder de grond, zijn van de Sámi. Dit wordt bevestigd in internationale regelgeving, waaronder de Verklaring van de Verenigde Naties inzake de Rechten van Inheemse Volkeren. Hetzelfde geldt voor het recht op zelfdeterminatie. Verder geeft het Zweedse Sámi Parlement aan dat de Sámi meer moeten worden geraadpleegd bij het verlenen van vergunningen voor bijvoorbeeld mijnbouw in deze regio’s, aangezien de ervaring heeft geleerd dat er op het moment te weinig kennis is van de invloed van deze activiteiten op de Sámi. Dit geldt met name voor hun rendierhouders. Ook zouden de Sámi moeten delen in de winsten en gecompenseerd moeten worden voor de schade die ze oplopen.

Vergeten we de Sámi?

Een belangrijk onderdeel van de Europese Green Deal is dat er bij de energietransitie voldoende aandacht wordt besteed aan de mogelijke negatieve effecten van de transitie op mensen, regio’s en industrie. Om die reden heeft de EU het mechanisme voor een rechtvaardige transitie geïntroduceerd met het doel ervoor te zorgen dat niemand achtergelaten wordt op de weg naar meer groene energie. Hoewel dit in eerste instantie klinkt als een hulpmiddel voor de Sámi, blijkt dit in de praktijk anders te liggen. Kijkend naar het mechanisme, richt het zich vooral op het verdwijnen van banen in vervuilende sectoren, zoals de metaalindustrie. 

Om mensen tegemoet te komen, is er een fonds voor een rechtvaardige transitie opgericht om lidstaten te helpen met het financieren voor onder andere omscholing van arbeiders, energiearmoede te bestrijden en toegang tot schone, betaalbare energie te waarborgen. In Zweden zijn er vier regio’s die hulp krijgen vanuit het fonds voor een rechtvaardige transitie. Het gaat hierbij om de cementindustrie in Gotland, de staalindustrie in Norrbotten, de metaalindustrie in Västerbotten en de raffinaderijen in Västra Götaland. Veel Sámi leven in de twee noordelijkste regio’s van Zweden; Norrbotten en Västerbotten. Ze worden echter niet geholpen vanuit het fonds om te leren omgaan met de gevolgen van de energietransitie.

Een vergelijkbare situatie zien we terug in Finland. Vrijwel alle regio’s in Finland hebben recht op compensatie vanuit het fonds voor een rechtvaardige transitie, waaronder Lappi, waar veel Finse Sámi wonen. Geld uit het fonds zal hier voornamelijk gebruikt worden om de productie van turf af te bouwen. Bij energieproductie op basis van turf komt ongeveer evenveel CO2 vrij als bij energie die geproduceerd wordt uit steenkool. Het is dus goed dat het fonds gebruikt kan worden voor het afbouwen van de turfproductie en het creëren van werkgelegenheid voor arbeiders die nu nog werkzaam zijn in de turfindustrie. Dit neemt echter niet weg dat het fonds voor een rechtvaardige transitie ook in Finland niet wordt gebruikt om de Sámi te compenseren. 

Vertegenwoordigers van de Sámi stellen dat er in de huidige politiek, zowel op nationaal als op Europees niveau, te weinig aandacht en respect is voor de belangen en tradities van de Sámi. De EU heeft geen wetgeving die specifiek gaat over de rechten van de inheemse bevolking. Als we kijken naar de internationale mensenrechtenverdragen voor inheemse bevolkingsgroepen, waar je meer over hebt kunnen lezen in het vorige artikel, moeten staten toestemming hebben van de inheemse bevolking in een gebied waar plannen zijn voor groene energieprojecten. In de praktijk wordt dit echter vaak niet (voldoende) gedaan.

Een transitie richting groene energie is noodzakelijk om de gevolgen van klimaatverandering tegen te gaan, maar dit moet worden gedaan op een manier die de rechten van de Sámi waarborgt en waarbij economische belangen niet de overhand krijgen. Door hun afhankelijkheid aan en verbondenheid met de omgeving zijn de Sámi in het bijzonder kwetsbaar, zowel voor de gevolgen van klimaatverandering zelf, als voor de maatregelen die getroffen worden om meer groene energie op te wekken. Dit maakt het uiterst lastig om oplossingen te bedenken die ervoor zorgen dat de Sámi hun traditionele manier van leven voort kunnen zetten. Een goed begin wordt gemaakt als de Sámi meer invloed kunnen uitoefenen op de besluitvorming omtrent deze onderwerpen, en als hun landrechten worden erkend en gerespecteerd.

Het is duidelijk dat de huidige aanpak ernstig tekortschiet, aangezien de Sámi nu nauwelijks betrokken worden in het besluitvormingsproces en niet meegenomen worden in het mechanisme voor een rechtvaardige transitie. Al met al moet er iets veranderen om ervoor te zorgen dat Europa’s laatste inheemse bevolking niet achtergelaten wordt.

Julia studeert Notarieel Recht aan de Universiteit Utrecht. Daarnaast volgt ze de opleiding Liberal Arts and Sciences, met een hoofdrichting in Internationale betrekkingen in historisch perspectief.

Sabine Herder heeft een master Crisis and Security Management aan Universiteit Leiden en doet nu de master European Policy aan de Universiteit van Amsterdam. Hiervoor heeft ze een bachelor Liberal Arts and Sciences gedaan met een hoofdrichting in Internationale Betrekkingen.

Beelden: Shutterstock