Onrust in eigen land steelt de donder van de EU?

In 2007 werd mijn thuisland Bulgarije lid van de EU, precies toen ik in de eerste klas begon. In die zin zou je kunnen zeggen dat we samen zijn “opgegroeid”. Hoewel ik tijdens mijn hele schooltijd een goede leerling ben geweest, had de EU-prestatie van mijn land zijn ups en downs. Toch weten we dat het echte leven (vooral politiek) veel lastiger is dan formeel onderwijs. Dit landenprofiel van Bulgarije is bedoeld om je meer inzicht te geven in een lidstaat die vastbesloten is om zijn stem te laten horen in de vorming van Europa, ondanks alle turbulentie binnen de landsgrenzen.

We beginnen met een brutale bonus van leuke weetjes (voor de liefhebbers van pubquizzen):

• Bulgarije is het oudste land dat nog nooit van naam is veranderd sinds het in 681 na Christus werd opgericht.
• Er is een unieke bacterie, Lactobacillus Bulgaricus, die alleen in het land voorkomt en die wordt gebruikt voor de productie van de lichtzure Bulgaarse yoghurt, die vaak de beste ter wereld wordt genoemd. 
• Bulgarije is de grootste producent van rozenolie ter wereld en de “Bulgaarse roos” wordt gebruikt door de meest gerenommeerde parfummerken. 
• Kennis van techniek: een van de uitvinders van de eerste computer (John Atanasoff) en de maker van het eerste digitale horloge (Peter Petroff) zijn allebei van Bulgaarse afkomst.
• Bulgaren drukken hun goedkeuring uit door met hun hoofd te schudden in plaats van te knikken (in tegenstelling tot de rest van de Europeanen).

Geografie

Bulgarije grenst in het noorden aan Roemenië (langs de rivier de Donau), in het westen aan Servië en Noord-Macedonië, in het zuiden aan Griekenland en Turkije, en in het oosten aan de Zwarte Zee (recht tegenover Oekraïne). Het ligt in het hart van de Balkan en heeft een gevarieerde geografie. Het wordt gekenmerkt door bergachtig terrein, met in het Rila-gebergte de hoogste top van de Balkan – Musala (2925m). Een derde van het land is bedekt met bossen, wat zorgt voor een aanzienlijke biodiversiteit. De Zwarte Zeekust in het oosten biedt een contrast, met zandstranden en resorts, die toeristen uit West-Europa aantrekken met geweldige natuur en betaalbare prijzen. Er zijn ook mogelijkheden voor een beetje cultuur snuiven, want Bulgarije is de thuisbasis van tien UNESCO-werelderfgoedlocaties. Het herbergt ook de oudste goudschat ter wereld die dateert uit 4.600 voor Christus en is gevonden in de Necropolis van Varna, en de oude stad Plovdiv, die in 2019 Culturele Hoofdstad van Europa was.

Bevolking en economie

Bulgarije, met een bevolking van ongeveer 6,7 miljoen mensen, weerspiegelt een divers cultureel tapijt gevormd door zijn eeuwenlange geschiedenis. Sofia, de hoofdstad en grootste stad, is het economische en culturele centrum. Het land heeft te maken gehad met demografische verschuivingen, waaronder lagere geboortecijfers die hebben geleid tot een sterke vergrijzing van de bevolking. Er zijn ook emigratietrends geweest, zoals een aanzienlijke braindrain na de val van het IJzeren Gordijn en de latere toetreding tot de EU. De economie, die wordt gekenmerkt door een mix van industrie en landbouw, heeft sinds het einde van het communisme veranderingen ondergaan en is overgestapt van een gecentraliseerde planeconomie naar een markteconomie. De toetreding tot de Europese Unie (EU) in 2007 opende nieuwe wegen voor handel en ontwikkeling. Het ondernemingsklimaat is gastvrij voor buitenlandse ondernemers die een bedrijf willen opzetten dankzij de relatief eenvoudige wettelijke procedures en het lage startkapitaal dat vereist is. Sofia stond ook op een ranglijst van topbestemmingen voor digitale nomaden, juist vanwege de kans op een goede levensstijl tegen een betaalbare prijs. Ondanks deze positieve stappen staat Bulgarije voor economische uitdagingen, zoals corruptie, inkomensongelijkheid en de erfenis van de onregelmatige privatisering in de jaren 1990.

(Politieke) Geschiedenis

Er is hier nauwelijks ruimte voor een uitgebreid overzicht van 1300 jaar geschiedenis, daarom zullen we alleen een paar belangrijke ontwikkelingen noemen die relevant zijn om het land vandaag de dag te begrijpen:

Ottomaanse Rijk en Renaissance. Bulgarije heeft tussen het einde van de 14e en de 19e eeuw ongeveer 500 jaar onder de heerschappij van de Ottomanen geleefd. Dit betekende zeker een terugslag voor het land gezien zijn militaire macht en territoriale voordelen zoals toegang tot drie zeeën op bepaalde momenten in de tijd. Na de bevrijding begon de Bulgaarse economische, culturele en politieke “renaissance” pas in de 18e eeuw, zo’n 350 jaar later dan de Europese renaissance, waarbij de Bulgaren zich inspanden om de moderne ontwikkelingen bij te benen, terwijl ze overgeleverd waren aan de genade van de grote mogendheden.

Balkanoorlogen en de Eerste Wereldoorlog. Na de onafhankelijkheid in 1908 was Bulgarije betrokken bij twee zogenaamde Balkanoorlogen in 1912-1913. De eerste was een succesvolle gezamenlijke inspanning van de Balkan Liga (een alliantie tussen Griekenland, Bulgarije, Servië en Montenegro tegen het Ottomaanse Rijk) in Macedonië en Albanië. De tweede was echter een gevecht tussen de geallieerden zelf, waardoor Bulgarije enkele belangrijke gebieden verloor aan Servië, Griekenland en Roemenië. Het leger en het land werden verwoest, vandaar dat dit ongelukkige conflict “de eerste nationale catastrofe” wordt genoemd. Helaas kwam de “tweede nationale catastrofe” al vrij snel met de Bulgaarse betrokkenheid bij de Eerste Wereldoorlog. Nadat het land opnieuw aan de verliezende kant van de Centrale Mogendheden stond, werd het in 1918 opnieuw verwoest achtergelaten met de troonsafstand van tsaar Ferdinand en een economie die in duigen viel door de enorme hoeveelheid geld die aan herstelbetalingen moest worden betaald.

De Tweede Wereldoorlog en de Sovjetbezetting. Zoals vaak wordt gegrapt, koos Bulgarije opnieuw verkeerd door de kant van de As te kiezen. We weten allemaal hoe dat afliep voor Europa en de rest van de wereld, maar voor Bulgarije betekende het dat zijn lot opnieuw in handen lag van de grote mogendheden en dat het de volgende veertig  jaar onder communistische heerschappij en als sovjetsatelliet zou doorbrengen.

1989 en de jaren 1990 van de maffia. Een dag na de val van de Berlijnse Muur werd de communistische regering van Bulgarije ontbonden en ging een uitzinnige bevolking de straat op om het begin van een echte democratie te vieren. Makkelijker gezegd dan gedaan natuurlijk. Terwijl de eerste democratische verkiezingen werden gehouden en een nieuwe grondwet werd opgesteld, bleek de overgang van een planeconomie naar een markteconomie moeilijker. De onregelmatige privatisering van staatseigendommen en een cultuur van nepotisme zorgden ervoor dat de maffia in het volgende decennium floreerde. Beschermingswapens, drugshandel, prostitutie, bendeoorlogen en de beelden van beruchte maffiabazen, wiens erfenis het land tot op de dag van vandaag achtervolgt, zorgden ervoor dat de Bulgaarse droom om West-Europa in te halen weer verder weg kwam te liggen.

Toetreding tot de EU

Na het missen van de Big Bang trein in 2004 (toen tien landen toetraden tot de EU) omdat het niet voldeed aan de criteria, trad Bulgarije uiteindelijk samen met Roemenië toe tot de EU in 2007 met vrij stilzwijgende steun van de lidstaten. Vooral Oostenrijk en Nederland waren sceptisch en bezorgd over corruptie en illegale migratie. De aarzeling blijkt uit het voorbehoud van het “Samenwerkings- en Verificatiemechanisme” (CVM) dat speciaal voor deze twee landen werd ingesteld. Het doel was om nauw toezicht te houden en benchmarks vast te stellen voor de verbetering van het justitiële systeem, het overwinnen van corruptie en in het geval van Bulgarije de strijd tegen de georganiseerde misdaad. Hoewel de EU haar inspanningen op dat gebied niet heeft geschuwd, toont het feit dat het mechanisme voor samenwerking en toetsing pas vorig jaar werd afgesloten aan hoe ernstig de uitdagingen zijn op gebieden die als intrinsiek worden beschouwd voor een goed functionerende democratie.

Bulgarije werd in de schijnwerpers gezet door het voorzitterschap van de Europese Raad te bekleden in 2018, toen de nasleep van de migratiecrisis en de toekomst van de uitbreiding de hoofdthema’s waren. Het land pleitte actief voor de Europese toekomst van de Westelijke Balkan (WB), wat uitmondde in de goedkeuring van een nieuw kader dat intensievere betrokkenheid beloofde. Ironisch genoeg sprak Bulgarije na deze krachtige steunbetuiging in 2020 een veto uit over het openen van onderhandelingen met Noord-Macedonië (een belangrijke kandidaat uit de WB) vanwege geschillen over historische en culturele erfenissen. Dit ging twee jaar door en werd uiteindelijk in 2022 overwonnen met de belofte om bescherming voor de Bulgaarse minderheid op te nemen in de grondwet van Noord-Macedonië, waarna de toetredingsonderhandelingen eindelijk werden geopend.

2022 was ook het jaar waarin de Russische invasie in Oekraïne begon, waardoor het landschap van het Europese buitenlandse beleid veranderde. Hoewel Bulgarije aanvankelijk aarzelde vanwege interne instabiliteit en ruzies, sloot het zich aan bij de sancties tegen Rusland. Toch werden er uitzonderingen gemaakt voor Russische ruwe olie uit angst om failliet te gaan bij het vooruitzicht om Russisch gas te verliezen. Het land heeft sterke culturele en historische banden met Rusland, waardoor grote delen van de bevolking (vooral ouderen) fel tegen het sturen van wapens naar Oekraïne zijn. In een niet erg slimme stunt die het socialistische deel van de toenmalige regeringscoalitie verraste, slaagde de premier (tevens leider van de nieuwste progressieve partij We Continue the Change) erin om in het geheim munitie via Polen naar Oekraïne te sturen. Onnodig te zeggen dat die regering geen stand hield.

Nationale politiek in de afgelopen jaren: een spoedcursus

Sinds 2021, na 12 jaar onder premier Boyko Borisov van de leidende centrumrechtse partij GERB (met korte onderbrekingen), hebben de Bulgaren vijf interim-regeringen gehad en zijn ze vier keer naar de stembus geweest (op weg naar de vijfde in juni). De nationale context is dus op zijn zachtst gezegd ingewikkeld.

Na een zomer van grootschalige protesten tegen staatsgrepen, corruptie en de vele schandalen rond Borisovs bewind, overleefde zijn derde kabinet zijn mandaat en was het in 2021 eindelijk afgelopen. Bij de verkiezingen in juli van datzelfde jaar was er een verrassende winnaar – de nieuw opgerichte populistische partij ITN (There is such a people). De leider van deze partij is de beroemde en controversiële zanger en presentator van talkshows Slavi Trifonov, die eigenlijk de hele campagne grootse concerten gaf met etno-rock versies van populaire Bulgaarse volksliedjes. Het is geen verrassing dat mensen in tijden van wanhoop gevoeliger zijn voor “verhalen over nationale trots”. Na de overwinning had de partij echter een slim plan om te kiezen voor een technische regering van experts. Maar dat is er nooit van gekomen omdat de coalitie die nodig was niet gevormd kon worden vanwege onenigheid over de “Macedonische kwestie”, die teruggaat op kwesties van minderheidsstatus en geschiedenistwisten.

Na de verkiezingen van november 2021 werd een coalitieregering van vier partijen gevormd en geleid door de leider van de nieuwe liberale partij We Continue the Change: Kiril Petkov. De partij draaide op een anti-corruptie (lees anti-Borisov) platform met beloften van justitiële hervormingen en een grotere rol in de EU. Hoewel er in het begin een cultuur van collegialiteit en doeltreffendheid leek te heersen, hield ook deze regering haar termijn niet vol. Ze viel in de zomer van 2022 nadat ITN zich uit de coalitie terugtrok vanwege onenigheid over de toewijzing van de staatsbegroting, Noord-Macedonië en Oekraïne.

Nadat de in 2022 gekozen parlementsleden geen regering konden goedkeuren, was het in het voorjaar van 2023 weer tijd voor nieuwe verkiezingen. We Continue the Change kreeg een klap te verwerken in termen van populariteit en eindigde als tweede na de nieuw heropgerichte GERB. Er werd een coalitie gevormd tussen deze twee zeer onwaarschijnlijke partners op basis van een “gentlemen’s agreement”, waarbij twee premiers van de twee partijen gedurende het mandaat zouden rouleren voor periodes van 9 maanden. De Bulgaarse vertegenwoordiger in de Europese Commissie, Mariya Gabriel, gaf haar zetel in Brussel op om de leider van GERB in de regering en hun roulerende premier te worden. De mensen waren sceptisch over dit herenconcept en terecht, want in maart 2024 mislukte de roulatie op basis van onenigheid over posities in het kabinet, wat uitmondde in een schandaal waarbij “toekomstige” ministers niet eens werden geraadpleegd voordat ze op de lijst werden gezet. Om een lang verhaal kort te maken: zo stevent Bulgarije af op nog een ronde parlementsverkiezingen in juni, samen met de Europese verkiezingen.

Europees Parlementsverkiezingen van 2019: een terugblik

Totaal aantal zetels: 17, opkomst: 33%

Een blik vooruit

Met een van de laagst verwachte opkomstcijfers van ongeveer 30% lijken de Bulgaren zich meer zorgen te maken over de zaken thuis dan over wat er in Brussel gebeurt. Toch beloven de Europese verkiezingen, in deze zeer turbulente tijden voor de Bulgaarse politiek, allesbehalve voorspelbaar te worden. Er is een enorme herschikking geweest in de partijen: mensen zijn vertrokken, toegetreden en weer lid geworden. Bovendien waren er bij de vorige verkiezingen van 2019 nog geen grote spelers. ITN en We Continue the Change waren nog niet eens opgericht. Ook de extreemrechtse eurosceptische partij Revival wint aan kracht en eindigde als 3e bij de laatste drie nationale verkiezingen, terwijl het slechts 1% kreeg bij de laatste EP-verkiezingen. In die zin moeten de Bulgaren een moeilijke keuze maken en analisten hebben het nog moeilijker om iets te voorspellen in deze puinhoop. Eén ding is zeker, let op want het wordt interessant!

Iva Dzhunova behaalde een BA in Internationale Betrekkingen aan de Rijksuniversiteit Groningen en volgt nu een MA in Europees Beleid aan de Universiteit van Amsterdam.

Beeld: Shutterstock