Hoe de groene subsidies van de Verenigde Staten de handelsrelatie tussen de Europese Unie en de Verenigde Staten op scherp zetten.

De Europese Unie (EU) en de Verenigde Staten (VS) zijn al jaren bondgenoten en (handels)partners. In een eerder artikel kon je lezen over het bondgenootschap en een mogelijk kantelpunt. Dat artikel ging over de relatie tussen de EU en de VS met betrekking tot de situatie in Afghanistan en de coronapandemie, maar ook over de positieve handelsontwikkelingen. Het kantelpunt lijkt toen niet gekomen. Toch zijn er nu (weer) spanningen tussen de VS en de EU op het gebied van handel. Dit komt door de zogeheten Inflation Reduction Act (IRA) die de VS in augustus 2022 introduceerde. Recentelijk kondigde de voorzitter van de Europese Commissie, Ursula von der Leyen, op het World Economic Forum in Davos aan dat ze de IRA zal tegengaan met een soortgelijk EU-industrieplan.

De IRA van de VS heeft volgens velen marktverstorende effecten voor de EU. Het heeft namelijk kenmerken van Amerikaans protectionisme, wat voor de EU niet gunstig is. De IRA biedt subsidies voor de groene industrie. Bovendien bevat het belastingvoordelen voor de aankoop van in de VS geproduceerde elektrische auto’s en accu’s. In dit artikel wordt gekeken naar wat de IRA betekent voor de Europese markt, de reactie van de EU, en de toekomst van de EU-VS-handelsrelatie.

Wat is de IRA?

De IRA omvat een groot budget van 433 miljard dollar. Het heet ook wel de ‘klimaatwet’ omdat het een pakket van 369 miljard dollar bevat aan ‘groene subsidies’ en belastingkortingen. Op deze manier worden Amerikanen en Amerikaanse bedrijven gestimuleerd om Amerikaanse producten zoals elektrische auto’s en batterijen te kopen en te produceren.  Voornamelijk de ‘Buy American’ stelling zorgde voor veel reacties vanuit de EU. Er heerst angst dat Europese bedrijven zullen vertrekken uit de EU naar de VS om daar de voordelen te genieten van de IRA. Dit zou voor de EU grote gevolgen kunnen hebben. Naast het feit dat de Amerikanen de IRA hebben, zijn de hoge energieprijzen in Europa ook niet gunstig voor bedrijven. De kwesties over concurrentie tussen de EU en VS staan nu dus hoog op de agenda. De IRA kan worden gezien als een reactie op de veranderende mondiale economie. De steeds sterker wordende concurrentiepositie van China heeft de economische markten sterk veranderd. De mondiale economie lijkt steeds meer de vorm aan te nemen van een ‘gesubsidieerde economie’ en de IRA kan worden beschouwd als een Amerikaanse reactie op deze ontwikkeling en op China in het algemeen. 

In tegenstelling tot Europese maatregelen, is de IRA  eenvoudig en toegankelijk. In Europa zijn er ook stimuli voor duurzaamheid, zoals het REPowerEU-pogramma en InvestEU-programma. Daarnaast zijn er nog nationale middelen, maar het inzetten van deze middelen blijkt niet altijd effectief. Bedrijven moeten namelijk aan veel regels voldoen, wat toegang tot de middelen moeilijk en tijdsintensief maakt. 

Reactie EU op de IRA

Hoewel de IRA al in de zomer van 2022 is aangekondigd, reageert de EU pas serieus sinds december. Eurocommissaris Margrethe Vestager, verantwoordelijk voor Mededinging, zei dat de IRA “in combinatie met stabiele, lage energieprijzen in de VS, een ‘vergiftigend’ effect zou kunnen hebben op sommige Europese industrieën”. De EU lijkt onvoldoende voorbereid op de IRA van de VS vanwege een lang gedeeld paradigma; de vrije markt werd nagestreefd en deze bevatte geen (of zo min mogelijk) staatssubsidies. De EU kan nu echter niet achterblijven en moet reageren. De meest voor de hand liggende reactie lijkt op dit moment eigen Europese ‘groene’ staatssteun om zo het verstorende markteffect van de IRA te compenseren, ondanks dat dit tegen het Europese mededingingsrecht ingaat.

Von der Leyen zei in december als reactie hierop dat de regels voor staatssteun door de lidstaten, “simpeler, sneller, en nog voorspelbaarder” moeten worden en dat er meer geld beschikbaar moet komen. In deze voorstellen zouden de staatssteunregels die in de EU gelden, worden versoepeld. Op die manier kan de EU beter concurreren met de steun van de VS. Het klinkt misschien ingewikkeld om dit op korte termijn te realiseren, maar deze voorstellen zouden binnen de bestaande regels kunnen worden uitgevoerd. Het hoeft dus in principe niet lang te duren om Europese initiatieven te starten. Dat hier ook vanuit Europese bedrijven vraag naar is, blijkt uit het verzoek van bijvoorbeeld de staalsector voor een soortgelijke actie als de IRA. De staalproducenten geven aan dat de EU op die manier controle kan blijven houden over belangrijke grondstoffen, wat essentieel is om over te gaan op groene energie.

Von der Leyen kondigde op het World Economic Forum de grote lijnen aan van een nieuw Europees plan. Omdat maar enkele lidstaten staatssteun zouden kunnen inzetten, is dat volgens haar een beperkte oplossing. Ze zei dat het “doel moet zijn verstoringen in de trans-Atlantische handel en investeringen te voorkomen” en daarom moet ervoor gezorgd worden dat de “respectievelijke stimuleringsprogramma’s eerlijk zijn en elkaar versterken”. Ze gaf aan dat er meer Europese financiering moet komen om fragmentatie van de interne markt te voorkomen en de ‘cleantechtransitie’ in de gehele EU te steunen. Bovendien zal er later dit jaar een Europees soevereiniteitsfonds worden geïntroduceerd. Dit voorstel is de afgelopen tijd al meerdere keren genoemd, maar er zijn nog geen details bekend. 

Begin februari kondigde Von der Leyen verder uitgewerkte plannen aan in de vorm van een ‘Green Deal Industrieplan’ om de regels rondom staatssteun (tijdelijk, tot 2025) te versoepelen, bestaande EU-fondsen te herverdelen en de vergunningsaanvragen voor groene technologie te vereenvoudigen. Dit plan bestaat uit vier pijlers: een “voorspelbaar en vereenvoudigd regelgevingskader”, “versnelde toegang tot financiering”, het “verbeteren van vaardigheden” en “open handel voor veerkrachtige toeleveringsketens”.

Er lijkt nu dus toch een ‘groene subsidierace’ ingezet. De EU moest zich nu inzetten om bedrijven binnen de EU te houden – of juist naar de EU te krijgen. De eenvoudigste manier om dit te bereiken is, in navolging van de VS, geld beschikbaar stellen. Niet alle lidstaten zijn hier overigens voorstander van. Nederland en meerdere andere lidstaten maken zich zorgen om de interne markt van de EU. Om namelijk te zorgen dat de interne markt goed functioneert, zijn er veel regels met betrekking tot staatssteun om te voorkomen dat de lidstaten met meer geld een voordeel hebben ten opzichte van de lidstaten met minder financiële middelen.   

Tijdens een speciale bijeenkomst van de Europese Raad op 9 en 10 februari 2023 in Brussel hebben de EU-leiders besloten om de staatssteunregels tijdelijk te versoepelen voor onder meer investering in hernieuwbare energie, het koolstofvrij maken van industrieën, waterstof en emissievrije voertuigen. Op deze manier hoopt de EU de concurrentie met de VS en China aan te gaan.

Hoe ziet de toekomst van het bondgenootschap eruit?

Het verschil tussen de Amerikaanse en de Europese strategie heeft te maken met het beschikbaar stellen van geld. De VS wil dat de EU meer geld uitgeeft zoals zij zelf met de IRA ook doen. Zij zien de IRA namelijk niet alleen maar als een middel om te vergroenen, maar ook als een instrument in de concurrentiestrijd tegen China. De EU moet hierin ook een positie vinden, omdat de EU wat betreft de handelsbetrekkingen niet één kant wil kiezen. Bovendien wil de EU zich ook graag blijven onderscheiden door hoge klimaateisen te stellen.  

Na het aftreden van President Trump en het aantreden van President Biden, was men in Europa hoopvol over de toekomst van de EU-VS-relatie. Biden lijkt echter het protectionistische beleid van Trump (nog) niet terug te draaien. De IRA is hier een voorbeeld van. Toch moeten zowel de EU als de VS opletten met de hoge ‘groene’ subsidies. Er bestaat namelijk een kans op greenwashing en bovendien spreken sommigen zelfs van een mogelijke ‘groene subsidieoorlog’. 

Het is dus belangrijk dat de EU en de VS elkaar blijven vinden en met elkaar blijven samenwerken op het gebied van handel. Op deze manier kunnen beide machtsblokken beter omgaan met de veranderende mondiale economie en de toenemende handelsmacht van China. Ondanks de discussies over de subsidies, de reacties en verschillende meningen in de EU, is er wellicht toch een winnaar van deze kwestie: het klimaat. Niet de EU, noch de VS, noch China maar iedereen zou hiervan kunnen profiteren. Al deze subsidies en maatregelen zijn immers om het klimaat te beschermen.

Hanna Krijgsman van Spangenberg volgt de master Political Science aan de Vrije Universiteit Amsterdam. Zij heeft een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beeld: Shutterstock