Een land dat worstelt met de invloed van extreemrechts en waar de coalitie regelmatig verdeeld is.

Duitsland, de lidstaat van de Europese Unie met het hoogste inwoneraantal en de meeste zetels in het Europees Parlement. Het land dat bekend staat om grote kerstmarkten, het Oktoberfest, en bekende Duitsers zoals Ludwig van Beethoven, Albert Einstein en Karl Marx. Duitsland is tegelijkertijd een land met een roerige geschiedenis die vandaag de dag nog zijn weerslag heeft op de Duitse samenleving. Bovendien staat Duitsland ook nu voor grote politieke uitdagingen. Het land worstelt namelijk met de aanwezigheid van extreemrechts en recentelijk ook met aanvallen op politici.

In de Europese Unie (EU) is Duitsland altijd een sterke en betrouwbare bondgenoot geweest en een drijvende kracht achter de Europese integratie. Zeker de vorige bondskanselier Angela Merkel had een grote invloed in de EU. Deze dominante positie lijkt Duitsland onder de huidige bondskanselier Olaf Scholz wat te verliezen. In dit landenprofiel wordt gekeken naar de nationale politieke situatie in Duitsland, de geschiedenis van het land met de EU en zijn huidige positie in de EU. Ook wordt teruggeblikt op eerdere verkiezingen voor het Europees Parlement (EP) en vooruitgeblikt op de aankomende verkiezingen in juni.

Geografie en demografie

Duitsland ligt in het noorden aan de Oost- en Noordzee en ten zuiden grenst het land aan Zwitserland en Oostenrijk. De andere buurlanden van Duitsland zijn Denemarken, Polen, Tsjechië, Frankrijk, Luxemburg, België en Nederland. Duitsland heeft een oppervlakte van meer dan 357.000 vierkante kilometer. Sinds de hereniging van Duitsland in 1990 bestaat het land uit zestien Länder (deelstaten). Deze deelstaten hebben een grote mate van autonomie en hebben ook elk een eigen grondwet. Drie van deze deelstaten zijn ‘stadstaten’ (zowel een stad als staat): Berlijn, Hamburg en Bremen. De hoofdstad van het land is Berlijn. Andere grote steden zijn onder meer Hamburg, München en Keulen.

Het inwoneraantal in Duitsland ligt tussen de 84 en 85 miljoen. Hiermee heeft Duitsland het hoogste inwoneraantal van de EU. In Duitsland woont ook een groot aantal mensen met een migratieachtergrond. Tijdens de migratiecrisis van 2015 sprak bondskanselier Angela Merkel de bekende woorden ‘wir haben so vieles geschafft, wir schaffen das’ (‘ons is zoveel gelukt, dit lukt ons’) waarmee ze de positieve houding van Duitsland jegens vluchtelingen toonde. Toch is migratie vandaag de dag ook in Duitsland, net als in veel andere Europese landen, een groot maatschappelijk en politiek onderwerp en kiest de huidige regering voor een hardere migratiekoers.

In de twintigste eeuw, na de Tweede Wereldoorlog, werd het land verdeeld in Oost-Duitsland en West-Duitsland, en ook vandaag de dag zijn er nog verschillen tussen de voormalige delen, hoewel deze verschillen wel steeds kleiner worden. Elk jaar wordt er een rapport gepubliceerd over de status van de Duitse eenheid. Economisch gezien loopt het voormalige Oost-Duitsland nog achter op het voormalige West-Duitsland. Ook staan mensen in het voormalige Oost-Duitsland sceptischer tegenover politiek en democratie dan in West-Duitsland en zijn ze meer geneigd extreemrechts te stemmen. Bij verkiezingen in de voormalige Oost-Duitse deelstaten Thüringen en Saksen-Anhalt werden in 2023 bijvoorbeeld voor het eerst twee AfD-politici gekozen voor lokale bestuursfuncties.  

Nationale politiek

De Duitse politiek kent een roerige geschiedenis. Een groot deel van de twintigste eeuw was het land verdeeld in Oost-Duitsland en West-Duitsland. Na de Tweede Wereldoorlog werd het land opgedeeld in de Duitse Democratische Republiek (DDR; Oost-Duitsland) en de Bondsrepubliek Duitsland (BRD; West-Duitsland). Er waren grote verschillen tussen de delen: daar waar West-Duitsland economisch snel ontwikkelde na de oorlog, het zogenoemde Wirtschaftswunder, was Oost-Duitsland arm door de door de Sovjet-Unie gepropageerde planeconomie. In 1961 werd de Berlijnse Muur gebouwd die Oost-Berlijn en West-Berlijn van elkaar scheidde. Pas op 9 november 1989 viel de Muur en werden Oost en West weer herenigd.

De Bondsrepubliek Duitsland is nu een parlementaire democratie en een federale staat. De bondspresident is het staatshoofd en heeft voornamelijk ceremoniële taken. Sinds 2017 is dit Frank-Walter Steinmeier. De bondskanselier is de regeringsleider; sinds 2021 is dat Olaf Scholz (SPD). Het federale parlement bestaat uit de Bundestag en de Bundesrat. Het aantal leden van de Bundestag is flexibel, momenteel zijn dit er 736. De Bundesrat, de vertegenwoordiging van de deelstaten, bestaat uit 69 leden. De deelstaten in Duitsland hebben elk een eigen regering en hebben veel bevoegdheden.

In principe zijn er elke vier jaar verkiezingen in Duitsland. Het land heeft een gemengd kiesstelsel. Er zijn 299 kiesdistricten in Duitsland, waarin gemiddeld 250.000 mensen wonen. Niet alle partijen doen in alle kiesdistricten mee. Duitsland hanteert een kiesdrempel van 5%, wat betekent dat een partij minimaal 5% van de stemmen moet halen om een zetel in het parlement te krijgen. Hierbij gelden op dit moment wel uitzonderingen voor minderheidspartijen en partijen die in minstens drie kiesdistricten winnen. Bij de volgende Bondsdagverkiezingen zullen nieuwe regels gelden om de Bundestag te verkleinen; de laatstgenoemde uitzondering zal dan worden afgeschaft. 

Duitse kiezers brengen twee stemmen uit: de Erststimme en de Zweitstimme. Met de eerste stem wordt een kandidaat uit het betreffende kiesdistrict gekozen. Elke partij draagt één kandidaat voor en vervolgens gaat dit via het ‘winner takes all’-systeem, wat betekent dat degene met de meeste stemmen naar de Bundestag gaat. De tweede stem brengt de Duitse kiezer uit op een partij en dit gaat via evenredige vertegenwoordiging. Er zijn gesloten lijsten wat betekent dat de kiezers geen voorkeursstem kunnen uitbrengen. De eerste stem en tweede stem leiden beide tot de helft van de zetels in de Bundestag, waardoor deze uiteindelijk bestaat uit zowel lokale als landelijke vertegenwoordigers.

Stembiljet bij de Bondsdagverkiezingen van 2021 in de deelstaat Baden-Württemberg

Duitse politieke partijen

De nationale politiek wordt gedomineerd door de CDU/CSU en de SPD. De centrumrechtse, conservatieve, christendemocratische CDU/CSU bestaat uit de Christlich Demokratische Union en de zusterpartij uit Beieren Christlich-Soziale Union. De Sozialdemokratische Partei Deutschlands (SPD) is een centrumlinkse partij. Ook de liberale Freie Demokratische Partei (FDP) speelt een belangrijke rol in de Duitse politiek. Ondanks dat deze partij doorgaans klein is, maakt het regelmatig deel uit van de coalitie. De partij is namelijk een goede partner voor zowel CDU/CSU (vanwege vrije markten en lagere belastingen) als de SPD (vanwege sociaal-progressieve politiek). Toch is het ook deze liberale partij die regelmatig dwarsligt door (Europese) afspraken opnieuw ter discussie te stellen

Er zijn ook nieuwere partijen zoals Bündnis 90/Die Grünen. Dit is een centrumlinkse milieupartij, die ontstaan is uit de vereniging van een aantal sociale protestbewegingen uit de jaren tachtig. Daarnaast is er Die Linke, een socialistische partij die voortkomt uit een fusie van de PDS (Partei des Demokratischen Sozialismus) en de WASG (Arbeit und soziale Gerechtigkeit – Die Wahlalternative). Er is tevens – net zoals in veel andere Europese landen – een rechts-populistische partij: de Alternative für Deutschland (AfD). De partij werd in 2013 opgericht door econoom Bernd Lucke als anti-euro partij. De partij is inmiddels een radicaal-rechtse partij en er zijn grote zorgen over de enorme groei van de partij. Het gerechtshof in de deelstaat Noordrijn-Westfalen bevestigde onlangs dat de Duitse veiligheidsdienst de AfD als ‘mogelijk extreemrechtse partij’ mag aanduiden. Hierdoor kan de veiligheidsdienst de partij afluisteren en informanten inzetten. Daarnaast is er nog de in januari 2024 opgerichte partij Bündnis Sahra Wagenknecht – Vernunft und Gerechtigkeit (BSW) die bij de Europese verkiezingen voor het eerst zal meedoen. BSW is een afsplitsing van Die Linke, waarvan Wagenknecht lange tijd het boegbeeld was. Na conflicten binnen Die Linke heeft ze nu samen met negen andere voormalige fractieleden van Die Linke een nieuwe partij opgericht. De partij heeft zowel linkse als rechtse tendensen en kan hiermee veel kiezers aanspreken.   

Huidige politieke situatie

De laatste Bondsdagverkiezingen waren in 2021. Angela Merkel (CDU), die sinds 2005 de bondskanselier was, stelde zich niet herkiesbaar. Na de verkiezingen werd er in Duitsland een coalitie gevormd met de SPD, FDP en Bündnis 90/Die Grünen, met Olaf Scholz (SPD) als bondskanselier. Dit wordt de zogenoemde ‘verkeerslichtcoalitie’ (Ampelkoalition) genoemd vanwege de kleuren die aan partijen toegekend worden: rood voor de sociaaldemocratische partij, geel voor de liberale partij en groen voor de groene partij. Deze coalitiepartners zijn geen natuurlijke politieke partners, waardoor er regelmatig onenigheid is binnen de coalitie. Overigens staat de positie van de FDP ook onder druk, omdat het de vraag is of ze nog boven de kiesdrempel van 5% komt als er nu verkiezingen zouden zijn.

De grote kwestie in de Duitse politiek en samenleving op dit moment heeft te maken met de rechts-populistische partij AfD. In januari publiceerde het onderzoeksplatform Correctiv een artikel over de deelname van de AfD op een bijeenkomst in Potsdam. Hier was gesproken over een ‘masterplan’ van massadeportaties van mensen uit Duitsland op basis van racistische criteria, ongeacht of zij een Duits paspoort hebben. Dit leidde tot grote protesten tegen extreemrechts in het land. De uitspraak ‘nie wieder ist jetzt’ (nooit meer is nu) – die verwijst naar de Tweede Wereldoorlog en ‘nooit meer oorlog’ betekent – was op vele spandoeken te zien en ook veel politici deden mee. 

Hoewel iets gezakt, staat de partij toch nog hoog in de peilingen. De gevestigde politiek worstelt met de vraag hoe om te gaan met deze partij. De discussie laaide op om de partij te verbieden. In de Duitse grondwet is namelijk opgenomen dat een partij verboden kan worden, om te voorkomen dat er ooit weer een fascistische partij zoals de Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei (NSDAP) aan de macht zou komen. Politieke partijen in Duitsland kunnen volgens de grondwet worden verboden wanneer zij de democratische rechtsorde ondermijnen. Het is echter de vraag wat de gevolgen zouden zijn als een partij waarop zoveel mensen willen stemmen, verboden wordt. Daarnaast zou het juist averechts werken als het Constitutioneel Hof dan beslist dat de partij niet verboden hoeft te worden. Bovendien blijft het kiezerspotentieel bestaan bij een verbod, dus zal er waarschijnlijk weer een nieuwe partij gestart worden om hier gehoor aan te geven. 

Een andere kwestie in de nationale politiek heeft met defensie te maken. Duitsland werd recentelijk in verlegenheid gebracht vanwege een groot afluisterschandaal. Terwijl Duitse officieren via een online vergadering praatten over het leveren van kruisraketten aan Oekraïne, luisterde de Russische geheime dienst ongemerkt mee. Het ging om de ‘Taurusraket’, wat al tot verdeeldheid leidde in de coalitie. Bondskanselier Scholz wil namelijk dat Duitsland niet te veel betrokken raakt bij de oorlog in Oekraïne door het leveren van dit specifieke type raket, terwijl de voorzitter van de defensiecommissie Marie-Agnes Strack-Zimmermann (tevens Spitzenkandidat voor de liberalen) juist pleit voor de levering van de Taurusraketten.

Duitsland en de Europese Unie

Bij de oprichting van de EGKS was Duitsland verdeeld in de DDR en de BRD. De BRD was één van de oprichters van de EU. Het land is altijd belangrijk geweest bij de Europese integratie. Bij de Duitse hereniging in 1990 werden de DDR en BRD weer één land en dit betekende dus ook dat de voormalige DDR bij de Europese Gemeenschap (EG) kwam. Dit was geen gebruikelijke ‘uitbreiding’ van de EG met een nieuwe lidstaat, zoals dat doorgaans gaat via onderhandelingen en verdragen. Het ging hier om een uitbreiding van de BRD. De verhoudingen in de EG waren nu iets anders, maar er veranderde weinig. Alleen het aantal EP-leden nam toe omdat er nu ongeveer 18 miljoen nieuwe EU-burgers bij kwamen. Duitsland ging van 81 naar 99 zetels – overigens veranderde dit weer bij de daaropvolgende verkiezingen en kregen ook andere lidstaten meer zetels.

De vorige bondskanselier van Duitsland, Angela Merkel, speelde een sleutelrol in de EU. Van 2005 tot 2021 was Merkel bondskanselier van Duitsland en zij heeft ook veel voor de EU betekend. Momenteel is dat anders; de rol van Duitsland in de EU is aan het veranderen. Daar waar Merkel in al haar vier kabinetten telkens maar één coalitiepartner had, heeft Scholz een lastiger kabinet. De samenwerking tussen SPD, FDP, en de Groenen gaat niet altijd gemakkelijk, waardoor besluiten nemen vaak lastiger gaat. Dit heeft dan weer zijn weerslag op de EU-positie. Omdat de regering op nationaal niveau regelmatig verdeeld is, leidt dit tot blokkering van EU-regulering. Voorbeelden hiervan zijn Europese wetgeving gericht op verantwoord ondernemen, de ‘duurzameketenwetgeving’ en het verbod op brandstofauto’s.

Veel belangrijke EU-posten zijn in de geschiedenis al bekleed door Duitsers. Historisch gezien zijn er grote Duitse namen betrokken bij het Europese integratieproces. Onder meer Konrad Adenauer en Walter Hallstein worden gerekend tot pioniers van de EU. De huidige voorzitter van de Commissie, Ursula von der Leyen, komt uit Duitsland. Ook zijn er bij deze verkiezingen vier Spitzenkandidaten uit Duitsland. Bij vorige verkiezingen speelden de Duitse Spitzenkandidaten Manfred Weber (EVP) in 2019 en Martin Schulz (S&D) in 2014 een prominente rol. Schulz was tevens de voorzitter van het Europees Parlement van 2012 tot 2017.

Eerdere verkiezingen voor het Europees Parlement

Duitsland heeft met 96 zetels de meeste zetels van alle lidstaten. Het opkomstpercentage bij de verkiezingen in 2019 was 61,38%. Dit was een flinke stijging ten opzichte van de voorgaande verkiezingen in 2014, waar de opkomst nog slechts 48,10% was. Ook lag dit percentage boven het EU-gemiddelde van 50,66%. 

Bij Europese verkiezingen brengen Duitsers slechts één stem uit (en niet een Erststimme en Zweitstimme zoals bij nationale verkiezingen). Hoewel er op nationaal niveau een kiesdrempel geldt van 5%, is dit bij de Europese verkiezingen niet het geval. Hierdoor kunnen kleine partijen ook gemakkelijker een zetel in het EP behalen en is er op EU-niveau meer politieke fragmentatie dan op nationaal niveau. Er zijn daarom veel Duitse partijen in het EP; dit is ook te zien in de onderstaande tabel. De dominante partijen op nationaal niveau zijn ook de grootste partijen in Europa, met uitzondering van de AfD. De laatste Europese verkiezingen zijn vijf jaar geleden en op nationaal niveau is er een grote verandering geweest waardoor de AfD veel aan populariteit heeft gewonnen.  

Verkiezingsuitslag 2019

Vooruitblik verkiezingen 2024

De EP-verkiezingen zullen in Duitsland plaatsvinden op zondag 9 juni. Er zullen ook bij deze verkiezingen 96 Europarlementariërs worden gekozen. In totaal doen er 35 politieke partijen en politieke verenigingen mee aan de EP-verkiezingen van 2024. Voor deze verkiezingen is de stemgerechtigde leeftijd voor het eerst verlaagd van 18 naar 16 jaar (dit geldt alleen voor de Europese verkiezingen). De stemgerechtigde leeftijd is verlaagd vanwege de belangrijke uitdagingen waar de (Europese) politiek nu voor staat, zoals het klimaat, waar jongeren ook een belangrijke politieke stem laten horen. 

Uit de Eurobarometer zes maanden voor de verkiezingen bleek dat Duitsers vinden dat het EP de hoogste prioriteit moet geven aan de democratie en rechtsstaat. Gezien de recente ontwikkelingen met de AfD, zal dit onderwerp vlak voor de verkiezingen een belangrijk verkiezingsthema worden. Op de vraag hoe waarschijnlijk het is dat ze gaan stemmen bij de Europese verkiezingen in juni, antwoordde 72% ‘totaal waarschijnlijk’. Deze verkiezingen zijn tevens de eerste verkiezingen waaraan het hele land meedoet sinds Scholz aan de macht is. Niet alleen zullen deze verkiezingen daarom beslissen welke Duitse politici de komende vijf jaar in het EP zitten, ook zullen ze een eerste nationale test zijn voor de regering van Scholz.

De campagne is inmiddels in volle gang. Ook sociale media worden hierbij ingezet, waaronder TikTok. Voornamelijk de AfD doet het goed op het socialemediaplatform waarmee ze voornamelijk succesvol zijn onder jongeren die door het algoritme de extreemrechtse boodschap op hun scherm krijgen. TikTok heeft de invloed van de AfD-lijsttrekker Maximilian Krah beperkt wegens het verspreiden van complottheorieën. Tot na de verkiezingen zullen zijn video’s niet meer worden aanbevolen aan TikTok-gebruikers. Krah zit sinds 2019 in het EP en is al meerdere keren door zijn I&D-fractie geschorst. Ook wordt hij beschuldigd van het ontvangen van betalingen uit Rusland en China. Het Duitse Openbaar Ministerie is twee vooronderzoeken gestart naar Krahs banden met Rusland en China. Bovendien is een medewerker van Krah onlangs opgepakt voor spionage voor China. Twee weken voor de verkiezingen werd bekend dat Krah geen campagne meer mag voeren voor zijn partij wegens omstreden uitspraken over de SS. Een dag later besloot de I&D-fractie om de AfD uit de fractie te zetten wegens deze uitspraken van Krah.

Duitsland heeft meerdere politieke zwaargewichten als lijsttrekkers bij deze verkiezingen, zowel van de nationale partijen als van de (grootste) Europese groepen (Spitzenkandidaten) en daarmee profileert Duitsland zich in de Europese politiek. Ursula von der Leyen is de lijsttrekker van de EVP, Terry Reintke van de Groenen en Marie-Agnes Strack-Zimmermann van ALDE. Ook lijsttrekkers van andere partijen zijn prominente politici in de EU, zoals Manfred Weber (fractievoorzitter van de EVP) voor de CSU en Katarina Barley (een van de vicevoorzitters van het EP) voor de SPD.

De EP-kandidaten zullen op nationaal niveau stemmen moeten binnenhalen, maar het is momenteel erg onrustig voor Duitse politici. Het aantal (fysieke) aanvallen op politici is in de afgelopen jaren flink gestegen. Ook de afgelopen weken werden meerdere politici aangevallen. Europarlementariër Matthias Ecke (SPD) raakte ernstig gewond toen hij werd aangevallen terwijl hij EP-verkiezingsposters aan het ophangen was. Een paar dagen later werd oud-burgemeester van Berlijn Franziska Giffey (SPD) aangevallen en een paar uur later politica Yvonne Mosler (die Grünen). Ook werden meerdere AfD-politici aangevallen.

Het worden spannende verkiezingen in Duitsland, de politiek staat op scherp en het is onrustig in het land. Desondanks zijn de campagnes natuurlijk al in volle gang. Er zijn nog geen nationale debatten gehouden. Deze vinden pas kort voor de verkiezingen plaats, op 30 mei en 6 juni. Op sociale media proberen de politici ook zichtbaarder te zijn. De politici van ‘oudere’ partijen zijn inmiddels ook te vinden op TikTok om de jonge doelgroep te bereiken. Zelfs de bondskanselier is nu op TikTok te vinden. Kortom, het land zit in de campagne-eindsprint naar de EP-verkiezingen.

Hanna Krijgsman van Spangenberg heeft een master in Political Science van de Vrije Universiteit Amsterdam en een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Beelden: Shutterstock