Een terugblik op de EP-verkiezingen van 2019 en een vooruitblik op die van 2024.

Als een van de grotere landen drukt Polen een eigen stempel op het EU-beleid. Soms tot ongenoegen van de ‘oude’ Westerse lidstaten. Een voorbeeld hiervan zijn de zeer conservatieve beelden die het land uit rondom de LHBTIQ-gemeenschap. Door zijn geschiedenis is Polen geen eenvoudig land. Het katholieke land kent een aantal controversiële wetten, wisselende machten, maar desalniettemin een groot enthousiasme voor de EU onder de bevolking.

Polen in feiten en cijfers

Bevolking en economie

Met 37,75 miljoen inwoners heeft Polen de op vier na grootste bevolking van de EU. Hierdoor hebben ze ook een vrij groot aantal zetels in het Europees Parlement op dit moment, namelijk 52 van de 705. Het bruto binnenlands product (BBP) was 17,3 duizend euro per persoon in 2022. Hierdoor viel het ruim onder het EU-gemiddelde van 35,2 duizend euro. Het is bekend dat de lonen in Polen lager liggen dan in West-Europa. Momenteel hanteert Polen de Poolse zloty als munteenheid. Polen is wel voornemens om de euro over te nemen, er worden nu maatregelen getroffen om het land voor te bereiden op de overgang naar de euro. Het is lastig om te zeggen of en wanneer het land overgaat. De vorige regering was tegen de afschaffing van de zloty, al bleek uit Eurobarometers dat de meerderheid van de bevolking de munteenheid wel wilde afschaffen om de euro hiervoor terug te krijgen. Met de huidige liberale en pro-Europese regering wordt de daadwerkelijke adoptie van de euro wat realistischer.

Transport is een belangrijke pijler binnen de Poolse economie, net als voedsel, agricultuur en de industriesector. Sinds het toetreden tot de EU is de Poolse economie sterk gegroeid, er wordt ook wel gesproken van een ‘economisch wonder’. Afgelopen jaar was er maar beperkte groei, slechts 0.8%. Dit is onder andere te verklaren door inflatie en veel onzekerheid onder consumenten en bedrijven. Voor 2024 wordt er door analisten een herstel voorzien, met een verwachte groei van 2.4%. Deze verwachte groei wordt grotendeels verklaard doordat het land weer aanspraak maakt op EU-fondsen. Hierover zal later in dit artikel verder worden uitgeweid. Verder is er binnen de Poolse economie op de langere termijn een trend van dalende werkloosheid zichtbaar. Dit is een belangrijke indicator van stabiliteit.

Geografie

Polen ligt in het oosten van Europa. Het deelt grenzen met Duitsland, Tsjechië, Oekraïne, Slowakije, Wit-Rusland/Belarus, Litouwen en Rusland. De grens met Rusland komt door de enclave Kaliningrad, ook wel Oost-Pruisen en Koningsbergen genoemd. Hierdoor behoudt Rusland toegang tot de Baltische Zee. In het noorden heeft Polen ook toegang tot deze zee, wat belangrijk is voor de handelsroutes. Zo gaan er bijvoorbeeld ferry’s van Stockholm naar Gdansk. Polen heeft een landklimaat waardoor het er ‘s winters koud is en in de zomer redelijk warm.

Politiek systeem

Polen is een parlementaire republiek. De president is het staatshoofd en de premier is het regeringshoofd. Opvallend is dat de president in Polen meer macht heeft dan in andere vergelijkbare parlementaire republieken. Zo is de president actiever in de buitenlandse politiek en kan die ook meer invloed uitoefenen op de wetgeving. Daarnaast is het bestuur in Polen gedecentraliseerd. Het land is in zestien provincies verdeeld. Deze verdeling is gebaseerd op historische achtergronden. Zo was het woiwodschap (de Poolse term voor provincies) Krakau al een bestuurlijke regio in het jaar 1569. Hier hebben aangewezen gouverneurs, en een lokaal gekozen raad het mandaat. Provincies houden zich onder andere bezig met ruimtelijke ordening en economisch beleid. Elke provincie is weer onderverdeeld in districten die zich met onderwijs, sociaal beleid en zorg bezighouden. De gemeenten spelen ook een belangrijke rol en voeren veel taken uit die direct relateren aan de burger.

Toetreden tot de EU

Polen is in mei 2004 toegetreden tot de EU, samen met veel andere, voornamelijk ex-Oostbloklanden. Hier ging een lang proces aan vooraf. In 1993 werd Polen officieel door de EU uitgenodigd om lidmaatschap aan te vragen. Onder de bevolking werd er destijds enthousiast op gereageerd. Voordat Polen lid kon worden moest er aan de zogeheten ‘Criteria van Kopenhagen’ worden voldaan. Zo moet een land een democratie zijn, moet het stabiele instellingen hebben, mensenrechten respecteren, een functionele markteconomie hebben, in Europa liggen en het acquis communautaire overnemen. Dit laatste houdt in dat het land het bestaande Europese gemeenschapsrecht overneemt, wat wil zeggen het geheel aan wetten en verdragen die voor het toetreden zijn aangenomen door de oudere lidstaten.

Van 1998 tot 2002 hebben Polen en de EU veel onderhandeld. Na de val van de Sovjet-Unie moest er ook in Polen veel herbouwd worden. Na het communisme moest er een markteconomie worden opgezet en de overheid moest democratiseren. Deze processen gaan niet over één nacht ijs, waardoor het voor Polen lastig was om aan alle criteria te voldoen. Ook waren veel zaken hierdoor niet zwart-wit. Hoe weet je immers of de instituties stabiel zijn als ze slechts een paar jaar bestaan? Daarnaast duurt het bij de meeste landen een tijd voordat de volledige acquis communautair is overgenomen. Dit kan namelijk betekenen dat er veel nationale wetgeving moet worden herzien.

In 2004 hield Polen een referendum waarbij 77% van de stemmers voor het lidmaatschap van de Unie stemde. Ondanks het hoge percentage was er vooraf twijfel of er wel voldoende Polen kwamen stemmen. Er was een opkomstpercentage van 50% nodig om het referendum rechtsgeldig te verklaren, met een uiteindelijke opkomst van 59% is dat gelukt. Ten tijde van de aankomende verkiezingen is Polen twintig jaar EU-lidstaat; een mijlpaal!

Poolse nationale verkiezingen 2023

De verkiezingen van oktober vorig jaar waren spannend, zowel binnen Polen als ook voor de EU. De toen regerende, rechts-conservatieve PiS-partij kreeg de meeste zetels, maar was niet in staat om een meerderheidsregering te formeren. De partij die als tweede uit de verkiezingen kwam, de liberale partij Platforma Obywatelska, lukte dat wel. Platforma Obywatelska, ofwel Het Burgerplatform, wordt geleid door Donald Tusk. Hij is momenteel namens de partij premier van Polen. Donald Tusk is binnen de EU een bekende naam, aangezien hij eerder een prominente rol speelde tijdens de Brexit-onderhandelingen. Tussen 2014 en 2019 was hij namelijk voorzitter van de Europese Raad. Eerder was hij tussen 2007 en 2014 premier van Polen. Tussen 2019 en 2022 was hij voorzitter van de EU parlementsfractie de Europese Volkspartij (EVP). De nieuwe regering lijkt ook een stuk meer pro-Europees te zijn in vergelijking met de vorige regering.

Tijdens de afgelopen verkiezingen lag het opkomstpercentage een stuk hoger in vergelijking met eerdere Poolse verkiezingen. Met 74,25% is de opkomst onder geregistreerde stemmers het hoogste sinds de invoering van vrij stemmen in 1989. Specifiek is er in een aantal groepen een grote stijging te zien, waaronder vrouwen, jonge stemmers en Polen die wonen in het buitenland. Veel van de mensen die normaal niet stemmen hebben aangegeven dat zij deze keer wel zijn gaan stemmen om te proberen te voorkomen dat PiS aan de macht zou blijven.

Dat Tusk premier is, wordt gezien als een overwinning van de democratie. Onder de PiS-regering werden een aantal controversiële wetten aangenomen die de rechtsstaat en de democratie in gevaar leken te brengen. Zo werden er LHBTIQ+-vrije zones ingesteld, waarin het verboden werd om LHBTIQ+-‘ideologie’ naar buiten uit te dragen. Op het hoogtepunt was ongeveer een derde land van het LHBTIQ+ vrije zone. Naast deze wet werd ook het instellen van een tuchtkamer voor rechters als zeer controversieel en schadelijk voor de rechtsstaat gezien. Binnen deze tuchtkamer konden rechters worden geschorst en ontmanteld, maar deze tuchtkamer werd niet als onafhankelijk en onpartijdig gezien. Het Parlement (toendertijd had PiS daar een meerderheid) koos de nationale raad voor de rechtsstaat die op zijn beurt weer de tuchtkamer samenstelde. Hierdoor kon de regerende partij indirect beslissen wie er in de tuchtkamer zat, waardoor er in de praktijk rechters werden gekozen die de idealen van de regerende partij steunden.

Om deze controverse werd Polen, net als Hongarije, onderzocht door het Europese Parlement. Hier is artikel 7 gebruikt waardoor Polen meer dan dertig miljard euro aan EU-fondsen misliep sinds vorig jaar. Polen kreeg overigens wel, net als Hongarije, geld vanuit het EU herstelfonds. Ze kregen vijf miljard euro om te investeren in een groene en veerkrachtige economie, om zo na de coronapandemie minder afhankelijk te worden van Russisch gas. Hiervoor hebben zij wel een aantal maatregelen moeten treffen, zoals het afschaffen van de hierboven genoemde tuchtkamer. Ook zijn inmiddels 80% van de LHBTIQ-zones afgeschaft.

In de Eurobarometer van augustus 2023 blijkt ook dat de Poolse bevolking een erg positieve perceptie van de Unie heeft. 77% is optimistisch over de toekomst (vergeleken met een EU gemiddelde van 61%), na Ierland en Denemarken het hoogste. Ook laat de Eurobarometer zien dat de EU erg belangrijk is voor de Polen op het gebied van stabiliteit. Wel 82% van de Poolse ondervraagden stemde hiermee in. Na Portugal scoorde Polen hier het hoogste. Dit heeft mogelijk veel te maken met de hoeveelheid EU-subsidies die Polen ontvangt.

De nieuwe regering heeft dus veel draagvlak om de banden met de EU te herstellen. De relatie met Duitsland lijkt prioriteit te hebben, terwijl de relaties met buurlanden Hongarije en Slowakije minder prioriteit hebben. Daar liggen meer spanningen met de staatshoofden Orbán en Fico sinds het vertrek van Jaroslaw Kaczynski, de voormalig premier van Polen. Wat nog wel een obstakel kan zijn, is de huidige Poolse president Andrzej Duda. Hij is al sinds 2015 president namens PiS. In januari 2024 zien we al dat er diverse conflicten zijn ontstaan tussen Tusk en Duda wanneer het aankomt op het omkeren van PiS beleid.

Oekraïne

Voor een langere tijd was Polen al een bezorgde stem binnen de Unie waar het aankwam op mogelijke agressie van Rusland. In 2022 is – met de Russische invasie van Oekraïne – gebleken dat deze zorgen niet voor niets waren.Er lijkt steun te zijn voor het uitbreiden van de EU met Oekraïne vanuit Polen, meer dan dat het land het lidmaatschap van Servië steunt bijvoorbeeld. Wat wel gevoelig ligt is dat Oekraïne veel EU-fondsen zou krijgen doordat het land relatief arm is en veel gebied moet worden doorontwikkeld. Historisch gezien heeft Polen veel geld van de EU gekregen, een zogeheten netto-ontvanger. Wanneer de EU-kosten vergeleken worden met de EU subsidies en fondsen van alle lidstaten haalt Polen zelfs het meeste uit het EU lidmaatschap (laatste data uit 2021). Bij een lidmaatschap van Oekraïne zou Polen relatief veel moeten inleveren.

Terugblik Europese Parlementsverkiezingen 2019

Tijdens de vorige Europese verkiezingen kwam 45,68% van de stemgerechtigden stemmen. Dit is een stijging van twintig procent ten opzichte van de verkiezingen van 2014. Uit de deelnemende partijen en de uitslag is te zien dat Polen veel rechts-conservatieve stemmers kent. Wat ook opvalt is dat er veel onafhankelijke kandidaten meedoen die vervolgens wel onderdeel worden van een Europese fractie. Een voorbeeld hiervan is Sylwia Spurek die niet verbonden is aan een Poolse nationale partij, maar wel in de Europese fractie van de Groenen zit. 

Wat opviel aan campagne van 2019 was de focus op binnenlandse politiek. Zo werd er door PiS gesproken over sociaaleconomische groei voor gepensioneerden en gezinnen en werden er veel beloften naar boeren gemaakt in termen van binnenlands beleid. Er was weinig aandacht voor beleid dat daadwerkelijk bij de EU werd gemaakt. 

Wel werd er gesteld dat de EU een andere kant opgaat op veel gebieden zoals energie, milieubescherming, migratiebeleid en conservatieve waarden. Polen maakte bijvoorbeeld nog veel gebruik van steenkool en importeerde veel gas uit Rusland, en kapte bovendien veel bos terwijl Europa juist wil vergroenen. Hierin werden de tegenstellingen vergroot en werd door conservatieven gesteld dat de EU niet in het belang van Polen handelt. Aan de andere kant kon de oppositie ook geen aansprekend narratief overbrengen over wat de EU kon bieden aan Poolse inwoners. De campagne van deze partijen was in zekere mate meer een anti-PiS campagne.

Hieronder is de uitslag te zien:

Vooruitblik verkiezingen juni 2024

Polen kan stemmen voor 53 zetels; door demografische veranderingen krijgen zij dus één extra zetel vanaf dit jaar. De winst van de liberalen tijdens de nationale verkiezingen, kan betekenen dat de Europese Volkspartij (EVP) ook meer Poolse zetels kan ontvangen. Aan de andere kant zit PiS ook in de groeiende Europese Groep van Conservatieven en Hervormers (ECR). Dit is de partij waar bijvoorbeeld ook het Italiaanse Broederschap van Giorgia Meloni in zit. Wanneer deze partij erg groot wordt kan het mogelijk EU-wetgeving blokkeren, zoals de Green Deal of migratiewetgeving. Ook moet PiS tijdens deze verkiezingen laten zien dat ze nog meetellen in de Poolse politiek. Het worden dus spannende verkiezingen, zowel voor Polen als voor de EU.

Anoek heeft een Master in Internationale Betrekkingen en een bachelor in politicologie. Hierin heeft zij zich o.a. gespecialiseerd in globale politieke economie en de rol van China. Momenteel werkt zij als adviseur in de publieke sector.

Beeld: Shutterstock