Wat is de Spitzenkandidatenprocedure en wie zijn de Spitzenkandidaten?

Ursula von der Leyen, Nicolas Schmit, Valérie Hayer, Sandro Gozi, Marie-Agnes Strack-Zimmermann, Bas Eickhout, Terry Reintke, Raül Romeva, Maylis Roßberg en Walter Baier.

Niet al deze namen zullen bij de Europese burgers al bekend zijn, maar zij zijn de Spitzenkandidaten van de Europese fracties bij de Europese Parlementsverkiezingen van 2024.

Niet alleen worden bij de verkiezingen voor het Europees Parlement (EP) 720 Europarlementariërs gekozen, ook worden na de verkiezingen de Europese ‘topbanen’ verdeeld, waaronder het voorzitterschap van de Europese Commissie. Met de Spitzenkandidatenprocedure wordt beoogd het voorzitterschap van de Europese Commissie te verbinden aan de uitslag van de EP-verkiezingen. De Europese fracties kiezen elk hun Spitzenkandidat die namens hen kandidaat is voor het Commissievoorzitterschap. Dit houdt in dat de Spitzenkandidat van de winnende groep na de verkiezingen voorgedragen wordt om voorzitter van de Europese Commissie te worden. De naam van de procedure is afgeleid van het Duitse woord Spitzenkandidat, dat ‘lijsttrekker’ betekent. De (meeste) Europese fracties benoemen één of meerdere Spitzenkandidaten, die vervolgens een pan-Europese campagne voeren.  

De Spitzenkandidaten werden bij de EP-verkiezingen van 2014 geïntroduceerd onder de slogan “This time it’s different”. In 2014 werd deze nieuwe procedure gevolgd en werd de Spitzenkandidat van de grootste fractie de voorzitter van de Europese Commissie. Bij de daaropvolgende verkiezingen van 2019 werd er echter alweer van afgeweken. De Europese Volkspartij (EVP) behaalde de meeste zetels, maar de huidige voorzitter van de Commissie, Ursula von der Leyen (EVP), was niet de Spitzenkandidat van de groep. Toch krijgt de Spitzenkandidatenprocedure bij de aankomende verkiezingen een nieuwe kans. In deze explainer wordt gekeken naar de achtergrond en de werking van de Spitzenkandidatenprocedure. Ook wordt besproken wat we deze verkiezingen kunnen verwachten van de procedure en wie de Spitzenkandidaten zijn.

Achtergrond van de procedure

De invoering van de Spitzenkandidatenprocedure was een poging om de Europese politiek te politiseren. Ondanks dat Europese verkiezingen gaan om het Europees Parlement, worden de campagnes voornamelijk op nationaal niveau gevoerd en gaan deze meestal over nationale thema’s. Tevens blijken de verkiezingen een soort tussentijdse beoordeling van het functioneren en de prestaties van de nationale regeringen. De opkomst voor de Europese verkiezingen is bovendien een stuk lager dan voor nationale verkiezingen. Daarnaast is het gebrek aan bekendheid van politici op EU-niveau een probleem.

Om deze kwesties aan te pakken en de deelname aan de Europese politiek te vergroten, zijn er vanuit de Europese Unie (EU) verschillende pogingen gedaan om burgers meer te betrekken bij de Europese politiek, waaronder de invoering van de Spitzenkandidatenprocedure. De hoop was dat de introductie van de Spitzenkandidaten een echte Europese dimensie aan de campagnes zou geven. Daarnaast moest het de Europese politiek personaliseren: Europese burgers zouden dan weten wie de politici zijn naar wie hun stem uitgaat, omdat ze de gezichten herkennen uit de media. Dit moest de afstand tussen de Europese burgers en hun vertegenwoordigers in Brussel verkleinen en de deelname aan de Europese politiek vergroten.

Daarnaast moest het bijdragen aan de transparantie en democratische legitimiteit van de benoeming van de Commissievoorzitter. Met de invoering van deze procedure hadden Europese burgers met hun stem immers ook invloed op de Europese Commissie, de uitvoerende macht van de EU. Zo zouden de Europese verkiezingen meer lijken op nationale verkiezingen, want daar wordt de partijleider van de winnende partij doorgaans de regeringsleider. Kort gezegd, de nieuwe procedure zou bijdragen aan het personaliseren van de Europese politiek en de Europese burgers zouden een prominentere rol spelen in het democratische proces van de EU.

De procedure is gebaseerd op artikel 17(7) van het Verdrag van Lissabon (2007). Hierin staat dat: “Rekening houdend met de verkiezingen voor het Europees Parlement en na passende raadplegingen, draagt de Europese Raad met gekwalificeerde meerderheid van stemmen bij het Europees Parlement een kandidaat voor het ambt van voorzitter van de Commissie voor.” Deze dubbelzinnige formulering kon op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. De uiteindelijke interpretatie was dat de uitslag van de verkiezingen gerespecteerd moet worden bij het kiezen van de voorzitter van de Commissie. Op deze manier wordt het voorzitterschap van de Commissie verbonden aan de uitslag van de EP-verkiezingen.

Spitzenkandidatenprocedure in de praktijk

Een kandidaat voor het voorzitterschap van de Europese Commissie wordt door de Europese Raad voorgesteld, waarna het EP deze met een absolute meerderheid moet goedkeuren. De procedure kreeg gemengde reacties; met name de regeringsleiders zijn terughoudend. De procedure betekent namelijk dat zij in mindere mate kunnen bepalen wie ze voorstellen als Commissievoorzitter. Voordat de Spitzenkandidatenprocedure bestond, werd deze kandidaat bepaald via weinig transparante compromissen. Met de invoering van de procedure zou dit transparanter zijn.

Met de procedure had het EP meer macht naar zich toegetrokken. In aanloop naar de verkiezingen van 2019 had het EP zelfs aangegeven dat het “bereid is tijdens de procedure voor de installatie van de Commissievoorzitter elke kandidaat te verwerpen” als deze geen campagne had gevoerd als Spitzenkandidat. Echter bleek deze belofte geen stand te houden en werd Von der Leyen (als niet-Spitzenkandidat) toch goedgekeurd. 

De Spitzenkandidaten worden gekozen door hun Europese partijfamilies. Politici die deze positie ambiëren, kunnen zich kandidaat stellen en vervolgens wordt er op een Europees partijcongres gestemd over wie de Spitzenkandidat wordt.

Ondanks dat burgers dus invloed hebben op de keuze voor het voorzitterschap van de Commissie, betekent dit niet dat elke EU-burger direct op elke Spitzenkandidat kan stemmen. Een Spitzenkandidat kan alleen in zijn eigen lidstaat – en in sommige lidstaten alleen in specifieke kiesdistricten – op de kieslijst staan. Een stem op deze Spitzenkandidat van een burger uit een andere lidstaat gaat dus indirect. In 2019 was Frans Timmermans de Spitzenkandidat voor de Socialisten & Democraten (S&D). Nederlanders konden op hem stemmen, omdat hij op de lijst van de PvdA stond, maar burgers uit andere lidstaten niet. Een stem in Spanje op de Spaanse PSOE of in Duitsland op de SPD kwam terecht bij de Europese S&D-fractie, en was dus indirect een stem op Timmermans voor het voorzitterschap van de Commissie. Overigens zijn er ook Spitzenkandidaten die op geen enkele lijst staan en op wie dus niemand kan stemmen. Deze kandidaten stellen zich alleen kandidaat voor het voorzitterschap en zijn dus geen kandidaat om Europarlementariër te worden.

Spitzenkandidatenprocedure bij eerdere verkiezingen

In 2014 wezen vijf Europese fracties een Spitzenkandidat (of een duo van Spitzenkandidaten) aan: EVP, S&D, ALDE, de Groenen en Europees Links. De EVP-fractie was na de verkiezingen de grootste en ondanks dat niet iedereen voorstander was van de procedure, werd hun Spitzenkandidat Jean-Claude Juncker de voorzitter van de Europese Commissie. In 2019 wezen meer fracties een Spitzenkandidat aan. De Europese Conservatieven en Hervormers (ECH) en de Europese Vrije Alliantie (EVA) wezen bij deze verkiezingen ook Spitzenkandidaten aan. De Liberalen selecteerden, met name wegens druk van Frankrijk, niet één maar een ‘team’ van Spitzenkandidaten. Ook bij de verkiezingen in 2019 werd de EVP-fractie de grootste, maar dit keer werd niet de Spitzenkandidat Manfred Weber, maar Ursula von der Leyen de nieuwe voorzitter van de Commissie.

De aangewezen Spitzenkandidaten voerden campagne voor hun fractie door heel de EU. Zo stond Timmermans op een Spaanse rally samen met PSOE-politici (de Spaanse socialistische partij die deel uitmaakt van S&D). Ook werden er Spitzenkandidatendebatten gevoerd die in de gehele EU te zien waren. De kijkcijfers waren overigens niet zo hoog en de debatten kenden niet de felheid die men in nationale debatten ziet, maar het toonde wel het Europese karakter van de verkiezingen.

De introductie van de procedure leidde echter niet direct tot een grotere betrokkenheid en opkomst van burgers. Bovendien kenden de Europese verkiezingen nog steeds een voornamelijk nationaal karakter. De Spitzenkandidaten waren weinig zichtbaar in de media en als dit al wel het geval was, was het voornamelijk in een nationale context.

Spitzenkandidaten bij de verkiezingen in 2024

Nadat de procedure bij de verkiezingen van 2019 niet nageleefd werd, was natuurlijk de vraag wat er met de Spitzenkandidaten zou gebeuren in 2024. Hoewel de procedure niet officieel was afgeschreven, was de toekomst van de Spitzenkandidatenprocedure lang onzeker. Toch heeft de meerderheid van de fracties weer Spitzenkandidaten gekozen. Twee fracties, ECH en Identiteit & Democratie (I&D), zijn uitgesproken tegenstanders van het principe en wijzen geen Spitzenkandidaten aan. ECH vindt namelijk dat het EP niet de bevoegdheden heeft die bij de Spitzenkandidatenprocedure horen. Overigens zijn deze fracties wel voornemens deel te nemen aan debatten. I&D heeft hiervoor een ‘vertegenwoordiger’ aangewezen om deel te nemen: Anders Vistisen van de rechts-populistische Deense Volkspartij. De pan-Europese partij Volt, die een andere structuur heeft dan de Europese fracties, heeft voor deze EP-verkiezingen twee Spitzenkandidaten aangewezen: de Duitse Damian Boeselager en Nederlandse Sophie in ’t Veld. Ook de Europese Piratenpartij –  niet erkend als Europese politieke fractie –  heeft twee Spitzenkandidaten aangewezen: Marcel Kolaja uit Tsjechië en Anja Hirschel uit Duitsland.

De aankomende verkiezingen zijn belangrijk voor de toekomst van de procedure. Als de voorzitter van de Commissie net als in 2019 geen Spitzenkandidat is, heeft de procedure alle geloofwaardigheid verloren. Overigens zou ook gesteld kunnen worden dat de échte test van de procedure pas in 2029 is. De steun – onder regeringsleiders – in de EU voor een tweede termijn van Von der Leyen is groot. De peilingen wijzen erop dat de EVP weer de grootste zal worden, en via deze procedure heeft een tweede termijn van Von der Leyen meer legitimiteit. Gezien de uitdagingen waar de EU voor staat – onder meer twee oorlogen, klimaatcrisis, defensiekwesties – garandeert een tweede termijn van Von der Leyen continuïteit en stabiliteit van de EU-koers.

Desondanks zijn er meer Spitzenkandidaten die met elkaar in debat gaan en op verkiezingstour door Europa zullen gaan. Op 29 april 2024 vindt het Maastrichtdebat plaats, georganiseerd door Studio Europa en Politico. In aanloop naar de voorgaande verkiezingen organiseerde het European University Institute in Florence ook een debat met de Spitzenkandidaten. Tussen 23 en 25 mei 2024 vindt daar de jaarlijkse State of the Union-conferentie plaats. Op het moment van schrijven geeft de organisatie aan dat er een ‘mogelijkheid’ is om weer een Spitzenkandidatendebat te organiseren. Ook zal er op 23 mei nog een debat plaatsvinden in het Europees Parlement. Bij de verkiezingen in 2014 en 2019 was dit het laatste Spitzenkandidatendebat voor de verkiezingen. Tevens waren er bij de eerdere verkiezingen nog debatten waaraan niet alle kandidaten deelnamen.  

Het personaliseren van de Europese politiek is belangrijk om Europese burgers bekend te maken met en te betrekken bij de Europese politiek. Daarnaast hebben de Europese verkiezingen een écht Europees karakter nodig om het belang te tonen en het verschil met nationale verkiezingen te benadrukken. De Spitzenkandidatenprocedure is de uitgelezen kans om dit te bereiken. Hoewel de campagne dus al van start is, zijn de Spitzenkandidaten nog bij weinig mensen bekend. Dit terwijl het dus wel van belang is te weten wie de Spitzenkandidaten zijn, omdat de nationale stem dus ook indirect bij een Spitzenkandidat terechtkomt. Hieronder volgt daarom een overzicht van de Spitzenkandidaten bij de komende verkiezingen in juni.

Spitzenkandidaten 2024

Europese Volkspartij: Ursula von der Leyen

Ursula von der Leyen. Bron: Shutterstock

De Duitse Ursula von der Leyen is de huidige voorzitter van de Europese Commissie. Von der Leyen staat bekend als een technocraat en control freak. Onder haar leiding heeft de Europese politiek een ‘gezicht’ gekregen en ze heeft de EU door veel crises geleid de afgelopen vijf jaar. De kans is groot dat Von der Leyen nog een termijn aanblijft; ze is populair onder de regeringsleiders (die haar officieel moeten voordragen) en volgens de peilingen blijft de EVP de grootste groep. Overigens kan niemand op Von der Leyen stemmen; ze doet niet mee aan de verkiezingen voor een zetel in het EP. Ze staat niet op een kieslijst en ook Duitse burgers in haar kiesdistrict kunnen dus geen stem op haar uitbrengen.

 Socialisten & Democraten: Nicolas Schmit

Nicolas Schmit. Bron: Shutterstock

De Luxemburger Nicolas Schmit is momenteel de Eurocommissaris voor Werkgelegenheid en Sociale Rechten. Hij zet zich in voor een beter Europees sociaal beleid. Hoewel Schmit relatief onbekend is buiten Brussel, kan zijn politieke ervaring positief zijn voor de Europese socialisten. Aangezien ze waarschijnlijk de tweede Europese groep zullen worden, en het voorzitterschap van de Commissie hiermee buiten bereikt ligt, richten ze zich op het voorzitterschap van de Europese Raad (nu Charles Michel, ALDE). Schmits ervaring en invloed kunnen de onderhandelingspositie van de socialisten bij de verdeling van de topbanen versterken. Overigens kan ook op Schmit door geen enkele EU-burger worden gestemd, omdat ook hij niet op een stembiljet zal staan.

 Renew Europe: Valérie Hayer, Sandro Gozi en Marie-Agnes Strack-Zimmermann

De Europese liberalen zitten in het EP bij Renew Europe, maar bestaan uit verschillende groepen met net verschillende belangen. Hieronder vallen onder meer ALDE, de Europese Democratische Partij en Renaissance, de partij van Emmanuel Macron. De drie kandidaten vertegenwoordigen elk van deze drie groepen.

Valérie Hayer. Bron: Shutterstock

Valérie Hayer zit sinds 2019 in het Europees Parlement en is momenteel de voorzitter van Renew Europe. Ze is lid van de Franse Renaissance-partij en is dan ook een nauwe bondgenoot van Macron. Hayer komt uit een boerenfamilie, wat goed van pas kan komen in de huidige landbouwdiscussies. Daarnaast heeft ze zich onder meer beziggehouden met de EU-begroting.

Sandro Gozi. Bron: Europees Parlement

Sandro Gozi is een Italiaanse politicus, maar zit sinds 2020 (na de herverdeling van de zetels na Brexit) voor het Franse Renaissance in het Europees Parlement. Hier zit hij onder meer in de Commissie Interne Markt en Consumentenbescherming en de Commissie Constitutionele Zaken. Gozi is de secretaris-generaal van de Europese Democratische Partij (EDP). Eerder hield hij zich in de Italiaanse politiek bezig met Europese zaken.

Marie-Agnes Strack-Zimmermann. Bron: Shutterstock

Marie-Agnes Strack-Zimmermann is een Duits politiek zwaargewicht en populair onder de Duitse bevolking. Strack-Zimmermann is lid van de Freie Demokratische Partei (FDP) en zit sinds 2017 in de Duitse Bundestag. Op nationaal niveau houdt ze zich bezig met defensie en ook op Europees niveau zal Strack-Zimmermann zich richten op veiligheidskwesties. Strack-Zimmermann zal degene zijn die namens de liberalen het debat in Maastricht zal voeren.

 De Groenen: Bas Eickhout en Terry Reintke

Bas Eickhout en Terry Reintke. Bron: European Greens

De Duitse Terry Reintke zit sinds 2014 in het Europees Parlement en is sinds oktober 2022 mede-fractievoorzitter van de Groenen/EVA. Ze richt zich onder meer op sociale rechten en vrouwenrechten.

De Nederlander Bas Eickhout zit sinds 2009 in het Europees Parlement en zit onder andere in de Commissie Milieubeheer, Volksgezondheid en Voedselveiligheid. Eickhout heeft al eerder als Spitzenkandidat voor de Groenen meegedaan in 2019 (toen als duo met Ska Keller).

 Europese Vrije Alliantie: Raül Romeva en Maylis Roßberg

Raül Romeva en Maylis Roßberg. Bron: European Free Alliance

Raül Romeva is een Spaanse politicus, die van 2004 tot 2014 Europarlementariër was. Hij was betrokken bij het Catalaanse onafhankelijkheidsreferendum en is nog uitgesloten van het bekleden van een publiek ambt. Hij maakt dus geen kans om voorzitter van de Europese Commissie te worden, maar zal wel campagne voeren namens de EVA.

Maylis Roßberg is van de partij Südschleswigschen Wählerverbands, een centrumlinkse regionalistische partij die de Deense minderheid in het Duitse Sleeswijk en de nationale Friezen uit Noord-Friesland (Duitsland) vertegenwoordigt. Hoewel de kans erg klein is dat de nieuwe voorzitter van de Commissie van de EVA zal zijn, gaat het de kandidaten niet om de symboliek van de functie, maar om activisme. Ze willen in de campagne onderwerpen op de politieke agenda zetten die doorgaans niet worden genoemd.

 Europees Links: Walter Baier

Walter Baier. Bron: European Left

Walter Baier is lid van de Communistische Partij van Oostenrijk (KPÖ) en sinds december 2022 voorzitter van Europees Links. Ook Baier staat niet op de lijst van zijn nationale partij, dus hij is geen kandidaat voor het Europees Parlement. Baier pleit ervoor de arbeidersklasse centraal te stellen in de strijd tegen de klimaatcrisis.

Dit zijn de Spitzenkandidaten die in 2024 namens hun fractie een pan-Europese campagne voeren. Onthoud deze namen dus, ze zullen al op zeer korte termijn te zien zijn in hun eerste echte Spitzenkandidatendebat.

Hanna Krijgsman van Spangenberg heeft een master in Political Science van de Vrije Universiteit Amsterdam en een bachelor in Europese Studies van de Universiteit van Amsterdam met een major in Europese geschiedenis.

Hoofdbeeld: Shutterstock