De Belgische compromisbereidheid staat onder druk in een jaar vol verkiezingen.

Vraag de gemiddelde persoon naar zijn of haar eerste associatie met het land België, en er is een goede kans dat het antwoord chocola, bier, friet of wafels zal zijn. Of misschien het nationale voetbalteam ‘De Rode Duivels’, de vele wielerklassiekers, of de festivalcultuur. Buiten deze culturele symbolen is België echter een moeilijk te begrijpen land, met een ingewikkelde bestuursstructuur. Dit blijkt wel uit het verkiezingsjaar dat er aankomt in het land: in 2024 gaan de Belgen voor maar liefst vijf verschillende verkiezingen naar de stembus. Om dit belangrijke politieke jaar goed te kunnen volgen, is het dan ook belangrijk om goed te begrijpen hoe het Belgische systeem werkt en welke thema’s er momenteel spelen. Hoewel de focus met name op de Europese verkiezingen ligt, is dit landenprofiel ook geschikt als beginner’s guide voor het gehele verkiezingsjaar. 

Het Belgische politieke systeem in een notendop

België is een federale staat en bestaat dus uit meerdere bestuurslagen die zorgen voor een zekere complexiteit. Dit systeem is ontworpen naar aanleiding van de grote verschillen die er bestaan in het land, waarbij natuurlijk met name de verschillende taalgroepen een belangrijk onderscheid vormen. Naast het overwegend Nederlandssprekende Vlaanderen en het overwegend Franstalige Wallonië, is er in het oosten van het land ook een Duitstalige minderheid te vinden. Hoewel deze groepen natuurlijk ook verre van uniform zijn, kan er op basis van taal en historische ervaringen een globaal onderscheid worden gemaakt. Het helpt daarnaast niet mee dat sociaal-economische verschillen vaak overlappen met de andere identitaire aspecten. Het is dan soms ook lastig om je aan de indruk te onttrekken dat er in het land eigenlijk heel verschillende werelden naast elkaar leven. Zo zijn er enorme verschillen in het karakter van de diverse gewesten en kunnen de spelers van het nationaal voetbalelftal elkaar soms niet eens begrijpen door taalbarrières. 

De politieke structuur moet deze onderlinge verschillen kunnen accommoderen en bestaat dus uit meerdere niveaus. Het federale niveau vertegenwoordigt het volledige land en hier liggen onder andere verantwoordelijkheden rondom defensie, justitie en financieel beleid. In het kabinet moet een gelijk aantal Franstalige en Nederlandstalige ministers zitten. Op dit moment bestaat het kabinet uit maar liefst zeven verschillende partijen, waarin de liberalen, christendemocraten, socialisten en groenen vertegenwoordigd zijn, onder leiding van liberaal Alexander de Croo. Deze samenstelling wordt ook wel de Vivaldicoalitie genoemd, verwijzend naar het muziekstuk De Vier Jaargetijden. Dit staat symbool voor de verschillende politieke kleuren die zijn vertegenwoordigd in de federale coalitie. Ten tweede zijn er de gewesten: het Vlaamse, Waalse, en Brussels Hoofdstedelijk Gewest. Deze gewesten hebben een grote mate van autonomie op tal van onderwerpen, met name op het gebied van ruimtelijke ordening. Om het extra ingewikkeld te maken, zijn er daarnaast ook zogenaamde gemeenschappen, als politieke reflectie van de drie genoemde taalgroepen. In Vlaanderen is het onderscheid zo minimaal, dat de Vlaamse Gemeenschap en het Vlaamse Gewest binnen dezelfde instellingen werken. Wel bestaat er zowel een Waals Parlement, als een Parlement van de Franstalige Gemeenschap. Tot slot is er ook een parlement van de Duitstalige gemeenschap. Een belangrijke aanvulling op de beschrijving van de niveaus is dat deze naast elkaar bestaan en niet hiërarchisch zijn georganiseerd. Met andere woorden, elke laag heeft (op papier) een eigen pakket aan taken en verantwoordelijkheden, waar de andere lagen dus weinig over te vertellen hebben. Tot slot zijn er ook nog het provinciale en gemeentelijke niveau, waarvoor in oktober verkiezingen zijn. 

Het debat over de werking en houdbaarheid van het politieke systeem is net zo oud als het land zelf, hoewel het huidige federale systeem pas in 1993 is geformaliseerd. Een direct in het oog springend voorbeeld hierbij is natuurlijk dat België het beruchte wereldrecord formeren op zijn naam heeft staan met 541 dagen. In bepaalde opzichten lijkt België dan ook wel op de Europese Unie in het klein: processen die met enige regelmaat vastlopen, ietwat ingewikkelde structuren, maar ook de vindingrijkheid en het vermogen om altijd weer uit impasses te komen en compromissen te sluiten. Wel lijkt deze compromisbereidheid steeds wat verder onder druk te komen staan. Zoals verderop in dit artikel uitgelegd, kan dit weleens een cruciale rol gaan spelen in de aankomende reeks verkiezingen. 

Natuurlijk is België meer dan een politiek systeem alleen. Het land heeft bijvoorbeeld met de haven van Antwerpen een van de belangrijkste havens van Europa. Vanuit economisch perspectief is dit voor België een belangrijke bron van inkomsten en van werkgelegenheid. Naast de eerder genoemde Belgische specialiteiten, heeft het land een rijke traditie in striptekenen, en veel bekende strips komen dan ook van Belgische auteurs. En hoewel België een klein en overwegend vlak land is, heeft het toch diverse landschappen te bieden, zoals de kustprovincies en de groene en heuvelige Ardennen. In alle opzichten een land met vele gezichten dus. 

België en de Europese Unie 

Wie “Europese Unie” zegt, zegt al snel “Brussel”, en andersom. België is een van de grondleggers van het Europese integratieproces, en sinds jaar en dag vormt Brussel het hart van de Europese beleidsontwikkeling, parlementaire besluitvorming en diplomatieke relaties. Meer in het algemeen heeft België historisch gezien altijd al een sterke reputatie op het diplomatieke vlak gehad. De aanwezigheid van de vele Europese instellingen geeft met name Brussel een uniek en zeer internationaal karakter, al ervaren bewoners ook problemen omtrent de leefbaarheid van de stad, bijvoorbeeld qua mobiliteit. 

Een vraag die vaak naar boven komt is: “Waarom Brussel?” Er bestaan wat uiteenlopende antwoorden op deze vraag, maar een belangrijke reden was simpelweg dat België met een ‘B’ begint. Toen er in 1958 beslist moest worden waar de instellingen zouden worden opgezet, bleek het lastig om overeenstemming te vinden voor een locatie. In eerste instantie werd er gekozen voor een systeem op basis van roulatie, waarbij België, vanwege het alfabet, als eerste aan de beurt was. Vervolgens is het rouleersysteem eigenlijk nooit van de grond gekomen en zijn er tal van nieuwe instellingen in Brussel bij gekomen, waardoor de stad zich kan presenteren als de officieuze hoofdstad van Europa.  

Als land speelt België ook een belangrijke rol in de Unie, en momenteel heeft het tot en met 30 juni het roulerende voorzitterschap van de Raad van de Europese Unie in handen. Daarnaast levert België de huidige voorzitter van de Europese Raad, in de persoon van Charles Michel. In de Commissie is Didier Reynders belast met het departement Justitie. Bovendien bestaat zo’n 15% van het ambtelijke apparaat van de Europese Commissie uit Belgen. Tot slot staan de Belgen zelf, volgens de meest recente Eurobarometer, relatief positief tegenover de Europese Unie. 50% van de bevolking geeft aan vertrouwen te hebben in de Europese Unie, tegenover het Europese gemiddelde van 47%. Hoewel dit nog niet overweldigend is, ligt het vertrouwen in de verschillende Europese instellingen wel systematisch enkele procentpunten hoger dan het Europese gemiddelde. Daarnaast vindt 65% dat er meer besluiten moeten worden genomen op Europees niveau, een percentage dat ruim boven het gemiddelde van 55% uitsteekt. Interessant is daarentegen ook dat de kennis die Belgen hebben over het functioneren van de Unie ondergemiddeld lijkt te zijn. Desalniettemin is de relatie van België met de Europese Unie een sterke en diepgewortelde. 

De Europese Verkiezingen van 2019 

In 2019 waren er 21 zetels in het Europees Parlement te verdelen onder Belgische politici (dit jaar zullen dat er 22 zijn). België hanteert hierbij een kiesstelsel van evenredige vertegenwoordiging. Het land heeft als een van de weinige landen een opkomstplicht (dus geen stemplicht) tijdens de verkiezingen, zo ook voor de Europese. Hierdoor ligt de opkomst structureel een stuk hoger dan in andere Europese landen. Een recente juridische uitspraak verplicht overigens ook 16- en 17-jarigen om zich in het stemhokje te melden bij de komende verkiezingen, al is er door de minister al te kennen gegeven dat zij niet vervolgd zullen worden bij afwezigheid. In de praktijk zijn er ook voor volwassenen zelden gevolgen als zij niet komen opdagen. 

Een ander belangrijk aspect van het Belgische systeem is dat er voor wordt gekozen om meerdere verkiezingen op dezelfde dag te houden. Zo worden, ook in 2024, de federale, regionale en Europese vertegenwoordigers op dezelfde dag aangekruist (dit jaar op 9 juni). Het idee hierbij is om een soort permanente campagnemodus te voorkomen en om het makkelijker te maken voor mensen om hun stem uit te brengen. Een ander gevolg kan wel zijn dat de Europese verkiezingen, nog meer dan vaak toch al het geval is, ondersneeuwen als het gaat om de aandacht die eraan besteed wordt. In het verlengde daarvan is het ook bekend dat nationale thema’s vaak een belangrijke rol spelen in hoe er gestemd wordt voor het Europees Parlement. Als beide verkiezingen samenvallen, is het mogelijk nog wat lastiger voor kiezers om dit onderscheid te maken. Zeker is wel dat de Belgen een hoop te kiezen hebben en dit in grote getalen zullen doen. 

Terug naar 2019. In deze reeks was er maar één partij de duidelijke winnaar: het radicaal rechtse Vlaams Belang van Tom van Grieken. De partij staat vooral bekend om haar standpunten tegen migratie en om het nationalistische karakter. Met name de rechts-conservatieve Nieuw-Vlaamse Alliantie werd het slachtoffer van deze opmars, al bleef deze partij nog wel de grootste in zowel de federale als de Vlaamse en Europese verkiezingen. Tijdens de Europese verkiezingen zelf was er overigens geen partij die er duidelijk bovenuit stak, en werden de 21 zetels min of meer gelijkmatig verdeeld over maar liefst 12 verschillende partijen: 

Volgens een landelijke peiling zijn er twee belangrijke thema’s waarvoor de Belgen in juni naar de stembus gaan: migratie en koopkracht. Op Europees niveau komen dezelfde twee antwoorden als eerste naar boven. De verkiezingen zullen dan ook met name om deze onderwerpen draaien. Net als in veel andere Europese landen heeft ook België te maken met boerenprotesten. Met name in Brussel heeft dit voor onrust gezorgd, maar boeren hebben bijvoorbeeld ook blokkeeracties uitgevoerd bij de haven van Antwerpen. Ook binnen de coalitie zelf, bestaande uit zeven partijen, is het van tijd tot tijd onrustig. Een belangrijke vraag is nu hoe de kiezers de partijen die deel uitmaken van deze coalitie zullen beoordelen, aangezien het niet makkelijk is om jezelf duidelijk te onderscheiden in een dergelijke samenstelling. Een ander interessant punt is dat er met Volt een nieuwe partij is toegetreden tot het politieke landschap van België. Op Europees niveau wordt deze partij geleid door Sophie in ‘t Veld, met wie je hier een interview kunt lezen. 

Zoals gezegd staat België, met name op het federale niveau, bekend om het sluiten van compromissen en het werken binnen complexe structuren. Dit maakt het mogelijk om diverse groepen te vertegenwoordigen. Anderzijds bestaat er natuurlijk ook een duidelijk risico voor een vorm van vertraging of zelfs besluiteloosheid en wordt het lastiger om partijen van elkaar te onderscheiden. Zoals in zoveel Europese landen, lijken de middenpartijen kiezers steeds minder te kunnen overtuigen en zijn het de extremere flanken die de stemmen hier mogelijk wegnemen. In Vlaanderen is het extreemrechtse Vlaams Belang, onlangs nog geconfronteerd met mediaberichten over banden van de partij met Chinese spionnen, nog altijd groeiende, terwijl in Wallonië de kiezers eerder steeds verder naar links lijken op te schuiven. Deze tegengestelde beweging laat opnieuw zien hoe verschillend de belevingswerelden zijn binnen de verschillende delen van het land. Zelfs Vlaamse onafhankelijkheid is tot op zekere hoogte een thema, al is de N-VA, momenteel de grootste partij, daar van afgestapt. Wel zijn ze nog voorstander van confederalisme, een zeer beperkte vorm van samenwerking tussen verder behoorlijk autonome entiteiten. De Franstaligen zijn hier fel tegenstander van, en ook onder de Vlamingen is er heel weinig enthousiasme. 

Ook de manier waarop de verschillende verkiezingen met elkaar verbonden zijn, levert een interessante dynamiek op. Zo bestaat er in Vlaanderen al vrij lang een zogenaamd cordon sanitaire tegen Vlaams Belang, of Vlaams Blok, zoals de partij vroeger heette. Dit houdt in dat andere partijen hebben vastgelegd niet samen te zullen werken met deze partij. De N-VA, die destijds nog niet bestond en dus geen onderdeel uitmaakt van de afspraak, is iets minder stellig, ook omdat er wellicht voor het eerst een coalitie tussen deze twee Vlaams-nationalistische partijen mogelijk zou kunnen worden. Dit zal dan echter weer gevolgen hebben op het federale niveau: mocht N-VA in zee gaan met Vlaams Belang, dan hebben Franstalige partijen al duidelijk aangekondigd samenwerking met de N-VA uit te sluiten. Kortom, de wisselwerking tussen de verschillende verkiezingen maakt het voor kiezers niet altijd eenvoudiger. 

Hoe de Europese verkiezingen precies in dit hele spel passen, is lastig te zeggen. Enerzijds bestaat er een risico dat de status van ‘tweederangs verkiezingen’ extra benadrukt wordt. Tegelijkertijd wordt er duidelijk gehecht aan actie op Europees niveau en zal er een onderscheid gemaakt worden tussen de verschillende stemlijsten, die elk weer met een eigen dynamiek en opzet werken. Hoe dan ook is er genoeg te kiezen dit jaar voor de Belgen: niet alleen voor de verschillende parlementen in het land, maar zeker ook voor dat andere parlement in de Europese wijk van Brussel.

Yannick heeft een master behaald aan het Centre International de Formation Européenne en volgt momenteel een master in Crisis- en Veiligheidsmanagement aan de Universiteit Leiden.

 Beeld: Shutterstock